powrót do indeksunastępna strona

nr 01 (XCIII)
styczeń-luty 2010

Mojżesz kontra reszta świata
Richard Elliott Friedman ‹Who Wrote the Bible?›
Kto napisał Biblię? To dość ciekawe pytanie może wydawać się nieco niewłaściwe: od lat na lekcjach religii (i języka polskiego) uczy się, iż zrobili to ludzie, nad którymi czuwał Duch Święty. Richard Elliott Friedman w swojej książce „Who Wrote the Bible?” prezentuje o wiele bardziej sceptyczne i naukowe podejście do tematu, zupełnie nie zabarwione religijno-teologicznym punktem widzenia.
Zawarto¶ć ekstraktu: 80%
Brak ilustracji w tej wersji pisma
Brak ilustracji w tej wersji pisma
Friedman jest postacią znaną w światku historyków i badaczy Biblii. Swój dyplom zdobył na katedrze Starego Testamentu, Języków i Cywilizacji Bliskiego Wschodu na Harvardzie, był wykładowcą na Oxfordzie, Cambridge oraz Uniwersytecie Kalifornijskim. Obecnie jest wykładowcą na Uniwersytecie Georgii. Jedną z jego znanych książek dotyczących Biblii oraz teorii źródeł jest „The Hidden Book in the Bible” wydana w polskim tłumaczeniu jako „Księga ukryta w Biblii” przez wydawnictwo Da Capo.
„Who Wrote the Bible” traktuje dokładnie o tym, o czym mówi sam tytuł – o autorach Biblii. Z konieczności Friedman nie był w stanie zawrzeć w niej informacji na temat całej świętej księgi, dlatego też skupił się na tym, co stworzyło jej podstawy, czyli na Pięcioksięgu Mojżeszowym. Pojawiają się także nawiązania do innych ksiąg biblijnych (Księgi Kronik, Ksiąg Jeremiasza, Ezdrasza i Nehemiasza), jednak tylko wtedy, gdy mają one jakieś znaczenie dla samej Tory lub opisywanych wydarzeń historycznych. Książka nie została podzielona na rozdziały odpowiadające poszczególnym częściom Tory (czyli Księdze Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa). Autor odkrywa wszystkie sekrety stopniowo, poczynając od najstarszych, historycznie udokumentowanych, dziejów Izraela.
Friedman prezentuje w swojej książce większość dotychczas odkrytych hipotez związanych z tzw. teorią źródeł (ang. documentary hypothesis), na podstawie której powstał podział Tory na pięć różnych tradycji. Są to tradycja Jahwistyczna (oznaczana literą J), Elohistyczna (E), Kapłańska (P), Powtórzonego Prawa (D)1) oraz domniemanego Redaktora (R), który wszystkie te źródła zebrał i połączył w jedną całość. Wprowadzenie tego podziału (czyli tradycji J i E) zostało dokonane przez niemieckiego uczonego Johanna Gottfrieda Eichhorna już w 1780 roku2). Późniejsze analizy tekstu Tory oraz faktyczny rozwój całej teorii dokonały się w XIX wieku. Książka Friedmana jest niezwykle interesującą i kompletną kompilacją najważniejszych dotychczasowych osiągnięć naukowych w tym temacie. W niektórych miejscach odchodzi on od tego schematu, jawnie poddając wątpliwości dokonania swoich poprzedników i prezentując swoje własne teorie (m.in. prawdopodobnego autora oraz datę powstania źródła P, kłopoty związane z występowaniem Tabernakulum3) oraz odniesieniami do drugiej świątyni).
Historyczną osnowę dla przedstawianych teorii pełnią rozdziały zatytułowane „Świat który stworzył Biblię”, przybliżające czytelnikowi wydarzenia, które miały miejsce na ziemiach Izraela. Wszystko rozpoczyna się około roku 1200 p.n.e., gdy Izraelici ustanowili swoją kontrolę nad krainą Kanaan i podzielili ziemię między dwanaście plemion. To z nich powstała późniejsza monarchia Dawida i Salomona4), która następnie rozpadła się w wyniku secesji północnych plemion, niezadowolonych z polityki drugiego z królów5). Dwa królestwa, które powstały, Juda (południowe) i Izrael (północne) dotrwały tylko do 722 roku p.n.e., gdy Asyryjczycy podbili Izrael, pozostawiając Judę w spokoju (prawdopodobnie w zamian za opłacenie przez to państwo wysokiego trybutu). Masy uchodźców z północnego królestwa przybyły do Judy. Pośród nich byli Lewici, przedstawiciele jednego z plemion, którzy pełnili funkcje kapłańskie. Na ten okres przypada kreacja źródeł J oraz E.
Punktem wyjścia dla Friedmana w udowodnieniu czytelnikowi, iż faktycznie takie dwa źródła istnieją jest dobrze wszystkim znana historia stworzenia świata. A konkretnie rzecz biorąc dwie historie stworzenia świata. Pierwsza z nich (z pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju) została napisana przez autora, który za każdym razem tytułuje Boga Bogiem (hebr. Elohim). Druga (cała opowieść o ogrodzie Eden) nazywa Boga Bogiem Jahwe (hebr. YHWH Elohim). W efekcie mamy do czynienia z dwoma źródłami w jednej księdze. Jednym z nich jest J, drugim E. Jednak tylko z pozoru jest to takie proste, bowiem, jak dowodzi Friedman, źródło E (tytułującego Boga mianem Elohim) ma w sobie także P, które używa takiego samego miana. Tego rodzaju zabiegi Friedmana (czyli przedstawianie jednej teorii i dowodzenie, iż jest ona prawdą, podczas gdy kilka stron dalej nagle stwierdza, że jest zupełnie inaczej) są wyjątkowo konfundujące i potrafią nieźle namieszać w głowie (bo w końcu nie wiadomo, czy każda przedstawiona przez Friedmana teoria nie zostanie za moment uznana za nieprawdziwą). Czasem pasuje to do całości, jednak przedstawianie przykładów związanych ze źródłem P w rozdziale poświęconym J i E kole w oczy (dokładne opisanie źródła P znalazło się kilka rozdziałów dalej). Tym bardziej że samo P było prawdopodobnie ostatnią częścią Pięcioksięgu, która została stworzona.
Dalszy rozwój Tory związany jest z Judą oraz dworem króla Jozajasza (który panował w latach 640 – 609 p.n.e.). Sam król kontynuował reformy religijne zapoczątkowane przez jednego z jego poprzedników, króla Ezechiasza. To właśnie w tym czasie powstała Księga Powtórzonego Prawa, będąca na tyle odrębnym tworem literackim, iż uznano ją za całkowicie niezależną tradycję oznaczaną literą D. Niektórzy badacze twierdzą, iż księgę tę należy podzielić na dwie części, stworzone prawdopodobnie przez innych ludzi w innych okresach czasowych (Friedman nie jest zwolennikiem tej teorii, jednak w niektórych miejscach używa rozróżnienia). Jedynie końcowa część Księgi Powtórzonego Prawa została wzbogacona o kilka wersów pochodzących z tradycji kapłańskiej (P). Jest ona, jak dowodzi Friedman, dziełem wyjątkowo złożonym i musiało zostać napisane przez jednego człowieka. Friedman wysuwa swoją hipotezę na ten temat. Kontrowersyjną, ale całkiem wiarygodną. Wg niego autorem tradycji D był prorok Jeremiasz oraz jego sekretarz Baruch6).
Rozdział poświęcony ostatniej z tradycji, czyli kapłańskiej (w który autor wplótł także kilka słów na temat potencjalnego redaktora całego Pięcioksięgu) poprzedzony jest rozdziałami na temat niewoli babilońskiej, Świętego Namiotu (Tabernakulum) i Wielkiej Pomyłki (jak badacz nazwał wychodzenie z założenia, iż P powstało dopiero po powrocie Izraelitów z niewoli lub w jej trakcie). Wszystko po to, by wesprzeć tezę Friedmana dotyczącą tego, iż tradycja kapłańska powstała w podobnym okresie co Księga Powtórzonego Prawa, tj. przed wygnaniem. Jako dokładniejszy okres sugeruje on czasy króla Ezechiasza (czyli lata 722 – 699 p.n.e.), gdy kapłani wywodzący się swoje korzenie od Aarona dysponowali szczególnymi przywilejami (sam konflikt między nimi a drugą kastą, wywodzącą się od Mojżesza, ma spore znaczenie dla Tory i poszczególnych źródeł). Choć dowody Friedmana są przekonujące, większość historyków i badaczy Biblii nadal skłonna jest datować powstanie P na okres babiloński (jednym z przykładów potwierdzających tę teorię są powiązania z mitami babilońskimi, jakie można znaleźć w kapłańskiej wersji stworzenia świata).
„Who Wrote the Bible?” jest książką idealnie łączącą w sobie akademickie badania i informacje z przyjaznym, popularnonaukowym stylem, choć niekiedy potrafi wprawić w zakłopotanie. Friedman nie stroni od ironii i żartów (komentując tradycyjną wersję, jakoby to Mojżesz był autorem Pięcioksięgu stwierdza: „Tora mówi, iż Mojżesz był najskromniejszym człowiekiem na ziemi; ale chyba nikt by nie oczekiwał po najskromniejszym człowieku na ziemi, że będzie podkreślał to, iż on jest najskromniejszym człowiekiem na ziemi”), co w wielu miejscach sprawia, iż jego argumenty są o wiele bardziej przekonujące i przystępne. Książka jest doskonałą syntezą dotychczasowych odkryć związanych z teorią źródeł, nie będąc jednocześnie, jak wiele innych akademickich opracowań, nudnym i smętnym tasiemcem (czyli opracowaniem napisanym w sposób nudny i kompletnie nieprzystępny dla ludzi niezwiązanych i niezainteresowanych tematem). Mocną stroną „Who Wrote the Bible?” jest fakt, iż Friedman prezentuje wszelkie odkrycia z całkowicie naukowego punktu widzenia, starając się za wszelką cenę omijać kwestie wyznaniowe. I choć jest kilka mętnych rozdziałów (jak choćby całe autorskie dochodzenie w sprawie Namiotu Spotkania, w którym przez kilkadziesiąt stron Friedman stara się dociec, czym faktycznie on był i dlaczego pewne źródła odnoszą się do niego, a inne zupełnie o nim nie wspominają), ostatecznie książkę tę warto poznać i dowiedzieć się, kto w końcu napisał Pięcioksiąg, a kto go ostatecznie zweryfikował i złączył w całość.
1) Od greckiego „Deuteronomion” lub hebrajskiego „Devarim”.
2) Wcześniejsze okrycia istnienia tych dwóch źródeł zostały dokonane przez Henninga Bernharda Wittera w 1711 oraz Jeana Astruca w 1753. Oba przeszły bez echa.
3) Namiotu Spotkania (hebr. ohel moed), przenośnej świątyni Izrealitów, która towarzyszyła im w wędrówce po ucieczce z Egiptu i objawieniu na górze Synaj.
4) Sama będąca swoistą zagadką historyczną. Mimo iż funkcjonuje ona w biblijnych tekstach, istnieje bardzo mało dowodów archeologicznych na potwierdzenie jej faktycznego istnienia.
5) Administracyjne reformy przeprowadzone przez Salomona stawiały północne plemiona w wyjątkowo niekorzystnej sytuacji. W ramach umowy z fenickim królem oddał mu nawet jeden z regionów północnej części swojego państwa zawierający dwadzieścia miast. Ustanowił także dwanaście odrębnych obszarów, z których były ściągane podatki. W żaden jednak sposób nie pokrywały się one z ustalonymi granicami między plemionami, co wzbudziło jeszcze większe niezadowolenie.
6) Baruch jest uznawany również za autora samej księgi Jeremiasza, a sam prorok za człowieka, który nie umiał pisać. Tradycja chrześcijańska uznaje także Barucha za autora osobnej księgi prorockiej (Księgi Barucha). Hipotezę Friedmana odnośnie autorstwa Księgi Powtórzonego Prawa podważa William M. Schniedewind w swoim opracowaniu "How the Bible Became a Book?".



Tytuł: Who Wrote the Bible?
ISBN-10: 0060630353
Format: 304s. 135×201mm
Cena: 15,95$
Data wydania: 1997
Ekstrakt: 80%
powrót do indeksunastępna strona

82
 
Magazyn ESENSJA : http://www.esensja.pl
{ redakcja@esensja.pl }

(c) by magazyn ESENSJA. Wszelkie prawa zastrzeżone
Rozpowszechnianie w jakiejkolwiek formie tylko za pozwoleniem.