Literatura węgierska w natarciu! Po znakomitych książkach Imrego Kertésza i Lászla Krasznahorkaia ukazała się w Polsce powieść kolejnego pisarza węgierskiego pochodzenia – Attili Bartisa. „Spokój” uznano w kraju Madziarów za „najważniejsze wydarzenie literackie ostatnich lat”. Jak najbardziej słusznie – zaprezentowany w powieści schizofreniczny obraz toksycznych stosunków panujących w rodzinie głównego bohatera nikogo nie pozostawi obojętnym.  |  | ‹Spokój›
|
Attila Bartis chociaż jest Węgrem, urodził się w rumuńskim mieście Tigru Mures. Kiedy miał 16 lat, jego rodzice podjęli decyzję o przeprowadzce do Budapesztu. Tym samym uciekli przed prześladowaniami ze strony reżimu Nicolae Ceauşescu. Jako pisarz Bartis zadebiutował w połowie lat 90. mikropowieścią „Spacer”, sześć lat później natomiast wydał swoją najgłośniejszą, jak do tej pory, książkę – powieść zatytułowaną „Spokój”. Szybko przetłumaczono ją na najważniejsze europejskie języki; na polski przekład też, na szczęście, nie musieliśmy długo czekać. Nad Wisłę książka ta trafiła opromieniona sławą najważniejszego na Węgrzech wydarzenia literackiego ostatnich lat. Mimo to trudno było sobie wyobrazić, by okazała się ona równie dobra jak wydane już wcześniej w naszym kraju powieści rodaków Bartisa – Imre Kertésza („ Los utracony”) i László Krasznahorkaia („ Szatańskie tango”). A jednak! „Spokój” to rzeczywiście dzieło wybitne. Tematycznie przywodzi na myśl „Pianistkę” laureatki Nagrody Nobla, Elfriede Jelinek. Z tą różnicą, że bohaterem powieści Węgra jest mężczyzna. Przypadek głównego bohatera „Spokoju” został już dokładnie zbadany i opisany w psychiatrii i seksuologii – to „kompleks Edypa”. Andora Weera i jego apodyktyczną matkę Rebekę łączą wyjątkowo skomplikowane stosunki, w których miłość i fascynacja (również seksualna) przeplatają się z nienawiścią i psychiczną odrazą. Rebeka była przed laty wziętą aktorką, niestroniącą od wszelkich uciech, które kojarzą się z życiem cyganerii artystycznej – jej kariera znaczona była nie tylko kolejnymi, wzbudzającymi aplauz widzów rolami teatralnymi, ale również romansami. Taka postawa odbiła się na życiu osobistym kobiety, która w zasadzie nigdy nie stworzyła szczęśliwej rodziny. Stosunki z synem i córką, bliźniaczką Andora, Judit, od najmłodszych ich lat układały się jak najgorzej. Dziewczyna była nie mniej utalentowana od matki, zaczęła robić wielką karierę artystyczną jako skrzypaczka, nie była jednak w stanie wytrzymać dusznej atmosfery panującej zarówno w rodzinnym domu, jak i w rządzonym przez komunistów kraju. Podejmując dramatyczną decyzję o ucieczce na Zachód, doprowadziła do przedwczesnego końca kariery matki. Rebeka – ulubienica salonów i władzy – z dnia na dzień straciła wszystko: miejsce w teatrze, zaszczyty, popularność. Porzucona przed laty przez męża, a teraz jeszcze przez córkę, starzejąca się gwiazda zamknęła się w swoim niewielkim budapeszteńskim mieszkaniu. Od tej pory jedyną osobą, poprzez którą kontaktowała się ze światem, był jej syn. Na przemian – troskliwy i opryskliwy, zafascynowany matką i gardzący nią, kochający i nienawidzący… Proza Bartisa może szokować. Nie formą jednak, a treścią. Węgierski pisarz nie stroni od pełnych brutalności, naturalistycznych opisów. Ale czyni to z niezwykłym wprost kunsztem literackim. Piękno języka, jego poetycki rytm przydają powieści lirycznego dramatyzmu. Gdyby nie dialogi – krótkie, cięte, konkretne – można by odnieść wrażenie, że „Spokój” jest prozą poetycką, werystycznym poematem, którego autor postanowił zgłębić najtajniejsze, najgłębiej skrywane zakątki ludzkiej duszy. Świat wykreowany przez Bartisa odrzuca swym zakłamaniem i ohydą, jego bohaterowie zasługują na wieczne potępienie: Rebeka za psychiczne znęcanie się nad przywiązanym do niej jak pies, ubezwłasnowolnionym przez fascynację matką, synem; Andor natomiast za przenoszenie negatywnych wzorców wyniesionych z rodzinnego domu na związek z Eszter, ukochaną kobietą, którą terroryzuje w nie mniejszym stopniu niż matka jego. Wzajemne stosunki Rebeki i Andora, jak i bohaterów – a raczej bohaterek, bo chodzi wyłącznie o kobiety – drugoplanowych: Judit, Eszter i Evy Jordan (dawnej kochanki męża Rebeki Weer) swoim splątaniem przywodzą na myśl legendarny węzeł gordyjski. Jednak żaden z bohaterów powieści Bartisa – może poza siostrą bliźniaczką Andora, która zdecydowała się na emigrację – nie ma w sobie ani tyle śmiałości, ani przebiegłości, by rozsupłać go starym sposobem Aleksandra Macedońskiego. Ów tragizm postaci musi doprowadzić do tragedii, która wstrząśnie podstawami ich świata. Z bohaterami „Spokoju” nie sposób się identyfikować. I chociaż na pierwszy rzut oka wzbudzają oni pogardę i wstręt, z każdym kolejnym przeczytanym rozdziałem nasz punkt widzenia będzie się zmieniał. Nie, ostatecznie nie usprawiedliwimy ich, ale… zaczniemy rozumieć. A to już wystarczy, aby złagodzić nieco swoje – początkowo bardzo drastyczne – osądy. Bo tak naprawdę każdy z bohaterów Bartisa jest ofiarą systemu. Tak – systemu politycznego, który doprowadził do rozbicia tradycyjnych więzi międzyludzkich, który zdołał zniszczyć w człowieku odruchy serca. Odbierając mu ideały, zamienił go w bezwolne narzędzie, marionetkę, kukłę. Uczynił jednocześnie ofiarą i katem dla innych – najbliższych sobie ludzi. W powieści Węgra polityka nie odgrywa głównej roli, przyczajona jest gdzieś daleko za plecami bohaterów. Mimo to nie daje o sobie ani na chwilę zapomnieć, w najmniej oczekiwanych momentach wdziera się w ich życie i doszczętnie je demoluje. Z piedestału zrzuca na samo dno poniżenia. „Spokój” (tytuł powieści postrzegać należy jako antytezę jej politycznej i społecznej wymowy) nikogo nie pozostawi obojętnym. Nawet jeśli pominiemy – wyraźny, choć wcale nie nachalny – kontekst polityczny dzieła, nie straci ono na ostrości. Odcedzając „drugie dno”, otrzymamy kameralny, klaustrofobiczny dramat o dwoistości ludzkiej natury, jej tęsknotach i wynaturzeniach; słowem – antyczną tragedię o sobie samych.
Tytuł: Spokój Tytuł oryginalny: A nyugalom Data wydania: 12 sierpnia 2005 ISBN: 83-7414-112-3 Format: 226s. 125×195mm Cena: 29,90 Gatunek: obyczajowa Ekstrakt: 90% |