Na tle „1612” nawet „Ogniem i mieczem” – najmniej udana część filmowej „Trylogii” Jerzego Hoffmana – zadziwia wielowątkową intrygą i kunsztem aktorskim. A, wbrew pozorom, filmy te nie tylko można, ale wręcz należy porównywać. Podobieństw między nimi jest bowiem całkiem sporo. Akcja obu rozgrywa się przecież w pierwszej połowie XVII wieku (przedstawione wydarzenia dzieli niespełna czterdzieści lat), oba też wiążą się z tzw. „polityką wschodnią” prowadzoną przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W końcu twórcy „1612” świadomie nawiązują do schematu fabularnego „Ogniem i mieczem”, tworząc pozostający w permanentnym niemal konflikcie trójkąt głównych bohaterów: polski hetman (w sienkiewiczowskiej opowieści jego odpowiednikiem był ukraiński pułkownik Bohun) – chłop Andriej (vide Jan Skrzetuski) – Ksenia Godunowa (wypisz wymaluj Helena Kurcewiczówna, tyle że brzydsza i jeszcze bardziej naiwna). Nie można też oczywiście pominąć udziału w obu produkcjach Michała Żebrowskiego, który z rozkochanego w Helenie prawego i sprawiedliwego Skrzetuskiego zgrabnie przedzierzgnął się w wiarołomnego hetmana (postać wzorowana ponoć na hetmanie Janie Karolu Chodkiewiczu, choć z prawdziwym polskim wodzem nic prawie nie mająca wspólnego). I wygrał na tym! W „Ogniem i mieczem” na dalszy plan zepchnął go Aleksandr Domogarow, natomiast w „1612” to on przyćmił nijakiego aż do bólu szczękających zębów Piotra Kisłowa, czyli filmowego Andrieja, który bardziej niż walecznego rosyjskiego chłopa przypominał Orlando Blooma w „Królestwie niebieskim”. Proszę jednak nie wysnuwać zbyt daleko idących wniosków: Żebrowski, choć daje się zapamiętać, wielkiej roli też nie gra. Jest odpowiednio sadystyczny i zły, choć – po prawdzie – niezbyt mu z tym do twarzy.

„1612” to film z założenia historyczny. Przynajmniej tak mówią o nim jego twórcy. I, niestety, kłamią. Historii w nim tyle, co głębi psychologicznej w produkcjach ze Stevenem Seagalem w roli głównej. Owszem, z grubsza zgadzają się realia. Jest rok 1612: polska armia na czele z Chodkiewiczem – którego nazwisko w filmie nie pada jednak ani razu – rusza na Moskwę, w obozie hetmana znajduje się cudem ocalała z rzezi dokonanej przez najeźdźców kilka lat wcześniej Ksenia Godunowa (córka zamordowanego cara Borysa2)), którą hetman chce uczynić teraz carycą3). Możemy się także domyślać, czytając między wierszami, że sam, jako jej kochanek, pragnie zostać u jej boku carem. Co jest o tyle ciekawe, że czyniłoby z hetmana zdrajcę, albowiem już wcześniej Stanisław Żółkiewski uzgodnił z bojarami, że władcą Rosji zostanie syn Zygmunta III Wazy, królewicz Władysław4) (przyszły król Władysław IV). Armia polska, w której walczą również najemnicy z Zachodu – między innymi Niemcy, a nawet Hiszpanie – dociera ostatecznie pod mury Moskwy, gdzie zostaje pokonana przez pospolite ruszenie kniazia Dymitra Pożarskiego. Jak na film z gatunku „płaszcza i szpady” – w porządku; ale jeśli mamy traktować „1612” jako dzieło historyczne – Hospody, pomyłuj!

Zastanówmy się przez moment, co mogłoby, a nawet powinno być atutem takiego filmu. Po pierwsze: wartka fabuła. Z tym jednak jest spory problem. Akcja wlecze się niemiłosiernie, dodatkowo na przeszkodzie stają jej liczne retrospekcje, mające wytłumaczyć skretyniałym widzom, skąd wzięła się nieodwzajemniona – przynajmniej początkowo – miłość Andrieja do carówny Kseni. Po drugie: bohaterowie z krwi i kości. Z nimi kłopot jest jeszcze większy. Główne postaci są sztampowe, a ich postępowanie w stu procentach przewidywalne. Andriej jest hardy i przebiegły, zrobi więc wszystko, aby dojść do celu, czyli uratować matuszkę Rossiję i odzyskać ukochaną. Ksenia z kolei pokornie poddaje się złemu losowi i nawet w decydującej chwili nie stać jej na opór. Hetman zaś idealnie wpisuje się w schemat szwarccharakteru – jest mściwy, okrutny i… głupi, za co oczywiście płaci życiem. Trzecim atutem „1612” powinny być sceny batalistyczne. Tych jednak jest jak na lekarstwo. Oblężenie jednego z grodów, będące w zasadzie punktem zwrotnym całej opowieści, pozostawia spory niedosyt. Kilka uciętych głów i dziur w murze spowodowanych ostrzałem artyleryjskim to naprawdę stanowczo zbyt mało, aby widz uwierzył, że właśnie w tym momencie ważą się losy Rosji. Na dodatek przez cały czas odnosi się wrażenie, że to zaledwie preludium do najważniejszej batalii całej kampanii – trzydniowej bitwy pod Moskwą. Kiedy już do niej dochodzi, widzimy dwie stojące naprzeciw siebie armie, które za moment zetrą się w śmiertelnym boju i… Tak, tak, tylko tyle. Po bitwie nie ma nawet śladu. Z napisów dowiadujemy się jedynie, kto wygrał. Żart? Nie mam pojęcia. Może po prostu zabrakło już funduszy albo czasu, aby odpowiednie sceny nakręcić. I rzecz ostatnia. Wartościowy film historyczny powinien być filmem kontrowersyjnym, powinien rodzić spory o wizję przeszłości. Jak chociażby „Popioły”, „Lotna” czy „Kanał” Andrzeja Wajdy. Tymczasem „1612” nie prowokuje do żadnych głębszych przemyśleń ani sporów. Nawet trudno obrazić się na Rosjan za przedstawiony w filmie obraz Polaków, których – poza Żebrowskim i przemykającą gdzieś w tle husarią – prawie nie ma. Gdyby nie irytujące wstawki z offu w języku polskim, można by pomyśleć, że w 1612 na Moskwę najechały zupełnie inne wojska.

Nieprawdą też jest, że Chotinienko nakręcił film o wygnaniu Polaków z Kremla. O polskiej załodze, która broniła się za kremlowskimi murami do 7 listopada 1612 roku (a więc jeszcze ponad dwa miesiące po porażce Chodkiewicza na podmoskiewskich polach) mowa jest tylko raz. I tylko mowa. Żadnego z obrońców – czy też raczej, jak wolą Rosjanie: okupantów – nie pokazano. Nie było więc kogo na ekranie przepędzać. Może to wciąż jeszcze zarówno dla oligarchów skupionych wokół Putina, jak i samego prezydenta przeżycia zbyt traumatyczne, aby pokazywać je na ekranie? Bo jak to być może, że Polakom udało się rządzić na Kremlu kilka lat, podczas gdy sam Napoleon Bonaparte musiał jak niepyszny opuszczać Moskwę zaledwie po miesiącu, a Adolf Hitler dotarł jedynie do jej odległych przedmieść? Biorąc pod uwagę wszystkie mankamenty filmu, wnioski nasuwają się same i są raczej bolesne. „1612” – pozbawione chociażby wartości edukacyjnych i krztyny obiektywizmu – jest typowym dziełem propagandowym. Na dodatek dostosowanym do gustów wyjątkowo mało wymagającej publiczności. Przykro to pisać, ale nawet za Stalina kręcono dużo ciekawsze i artystycznie wartościowsze obrazy historyczne, jak chociażby „Aleksander Newski” (1938) i „Iwan Groźny” (1944-1945) Siergieja Eisensteina, „Kutuzow” (1944) Władimira Pietrowa bądź też „Admirał Uszakow” (1953) Michaiła Romma. O Siergieju Bondarczuku w kontekście filmu Chotinienki nie należałoby natomiast w ogóle wspominać, ale – z drugiej strony – chyba nie można mieć wątpliwości, że reżyser „1612” chciał nawiązać do dokonań autora klasycznej wersji „Wojny i pokoju” (1966-1968), „Waterloo” (1970), „Borysa Godunowa” (1986). Chcieć nie oznacza jednak móc. Bondarczuk był genialnym reżyserem, który świetnie radził sobie zarówno w kameralnych dramatach, jak i wielkich epopejach. Chotinienko robi na razie wrażenie jego niezbyt pojętnego ucznia.

O propagandowym wydźwięku filmu świadczą także liczne szczegóły. A to podkreślenie roli wiary prawosławnej i napiętnowanie katolicyzmu (vide papież Paweł V, któremu marzy się nawrócenie Rosji), a to postać Andrieja – zwykłego chłopa, typowego bohatera ludowego, który – gdy zawiedli bojarzy – wiedzie rosyjski lud przeciwko Lachom. Wreszcie ukazanie Rosji jako miłującego pokój kraju (o Iwanie Groźnym nikt już nie pamięta, choć od jego śmierci nie minęło nawet trzydzieści lat), który musi bronić się przed najeźdźcami z Zachodu. Kraju będącego – o, ironio! – swoistym przedmurzem prawosławia. Celem „1612” nie było jednak, jak się wydaje, uderzenie ani w Polskę, ani w Unię Europejską; już prędzej chodziło o dowartościowanie samych Rosjan, którym – począwszy od grudnia 1991 roku, kiedy to rozpadł się Związek Radziecki – trudno jest pogodzić się z myślą, że ich mocarstwowe aspiracje to jedynie melodia odległej przeszłości. Należało zatem zaserwować narodowi lekcję uświadamiającą, a wydarzenia pamiętnego roku 1612 znakomicie się do tego celu nadawały. Cóż, w Polsce „ku pokrzepieniu serc” tworzyło się, gdy kraj był pod zaborami, w Rosji tworzy się nawet wówczas, gdy – przynajmniej w teorii – kraj rośnie w siłę, a ludziom żyje się dostatniej.