Mimo wielkiej sławy, jaka otacza Andrieja Rublowa, nie wiadomo nawet, jak wyglądał. Nie zachował się bowiem żaden portret świętego ani nawet opis. Jedyne, czym dysponują badacze jego biografii, to miniaturowa ilustracja zdobiąca szesnastowieczny „Żywot świętego Sergiusza z Radoneża”, na której widać go w towarzystwie Daniły Czarnego podczas malowania ikon. Jeśli wierzyć tej podobiźnie, to artysta miał potężną, rozłożystą brodę, co zresztą nie jest żadnym wyróżnikiem, ponieważ niemal identycznie przedstawiani są także inni święci prawosławni. Przystępując do pracy nad filmową biografią Rublowa, Andriej Tarkowski miał więc niewiele pewnych informacji. Z jednej strony niezbyt to komfortowa sytuacja dla reżysera, z drugiej jednak – nie musiał się on czuć spętany ramami i regułami klasycznej opowieści biograficznej. Luki mógł wypełnić w sposób najbardziej odpowiadający własnej wizji artystycznej. I tak też uczynił! Kiedy przystępował do pracy nad „Rublowem”, na koncie miał zaledwie jeden pełnometrażowy film – nie sposób było go zatem uznać za twórcę doświadczonego. Mimo to z niełatwego przecież zadania wywiązał się nadzwyczaj sumiennie, tworząc film, który dzisiaj zaliczany jest do wcale nie przepastnego grona arcydzieł światowej kinematografii. Tarkowski urodził się w 1932 roku w niewielkiej wsi Zawraże w obwodzie iwanowskim, choć dzieciństwo spędził w nadwołżańskim Juriewcu. Pochodził z rodziny o korzeniach szlacheckich, jego ojciec Arsienij był uznanym poetą. Nie był jednak dobrym ojcem, opuścił bowiem rodzinę, kiedy Andriusza miał pięć lat. Okres Wielkiej Wojny Ojczyźnianej młody Tarkowski spędził – z matką i młodszą siostrą – częściowo w Moskwie, częściowo zaś w Juriewcu. Po wojnie, gdy dorósł, imał się różnych zajęć i zawodów. Przez jakiś czas pracował nawet w syberyjskiej tajdze w rejonie turuchańskim stanowiącym część Kraju Krasnojarskiego. Wreszcie odnalazł swoje miejsce w świecie – okazał się nim Wszechzwiązkowy Państwowy Instytut Kinematografii (WGIK), gdzie pod okiem legendarnego Michaiła Romma rozpoczął studia na wydziale reżyserskim.

Trafił Tarkowski na idealny moment. W 1956 roku po pamiętnym XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, na którym Nikita Chruszczow potępił „kult jednostki” Stalina, rozpoczęła się polityczna i kulturalna „odwilż”. Szeroko otwarły się wrota dla młodych filmowców, którzy – pod przemożnym wpływem włoskiego neorealizmu i francuskiej „Nowej Fali” – postanowili zmieść z powierzchni ziemi zadekretowany jeszcze przez Ojca Narodu socrealizm. Po latach Tarkowski wspominał, jak w czasie studiów ze swoim ówczesnym przyjacielem i współpracownikiem Andriejem Michałkowem-Konczałowskim (starszym bratem Nikity Michałkowa) systematycznie jeździli do podmoskiewskiej siedziby Gosfilmofonda – odpowiednika polskiej Filmoteki Narodowej – by oglądać filmy Akiry Kurosawy, Luisa Bunuela, Ingmara Bergmana, Roberta Bressona oraz Kenjiego Mizoguchiego. Ich opiekun Michaił Romm, choć przez wielu studentów krytykowany za swoje socrealistyczne filmy o Leninie, nie tylko nie sprzeciwiał się tym eskapadom, ale wręcz im przyklaskiwał. Nic bowiem nie cenił bardziej w swoich wychowankach, niż twórczą indywidualność i wierność ideałom. W czasie studiów Tarkowski zrealizował trzy filmy. Pierwszym, jeszcze kolektywnym jego dziełkiem – nakręconym wespół z Aleksandrem Gordonem i Mariką Biejku – była dwudziestominutowa ekranizacja opowiadania Ernesta Hemingwaya „Zabójcy” („Ubijcy”, 1956). Trzy lata później powstał średniometrażowy „Siewodnja uwolnienja nie budiet” (już tylko z Gordonem), a w 1960 roku już w pełni samodzielna praca dyplomowa „Katok i skripka”, która doczekała się nawet nagrody na festiwalu filmów studenckich w Nowym Jorku. Obraz ten o tyle zasługuje na uwagę, że muzykę skomponował doń Wiaczesław Owczynnikow, natomiast zdjęcia były autorstwa Wadima Jusowa – przyszłych współpracowników Tarkowskiego przy „Andrieju Rublowie”.

Pełnometrażowym fabularnym debiutem reżysera było nakręcone w 1962 roku, oparte na opowiadaniu „Iwan” Władimira Bogomołowa, „Dziecko wojny” („Iwanowo dietstwo”), wojenna opowieść o dwunastoletnim chłopcu-sierocie, który – chcąc zemścić się na Niemcach – zostaje zwiadowcą. Tytułową rolę zagrał Nikołaj Burlajew, a w epizodach pojawili się między innymi Nikołaj Grinko i Irma Rausz – cała trójka w przyszłości zagra w „Rublowie”. Do pracy nad biografią średniowiecznego malarza ikon Andriej Tarkowski przystąpił od razu po premierze „Dziecka wojny”; dwa lata trwały prace nad scenariuszem, w których uczestniczył także Konczałowski. Zdjęcia rozpoczęły się we wrześniu 1964, a zakończyły w listopadzie roku następnego. Pierwszy pokaz, dla przedstawicieli władz radzieckiej kinematografii, odbył się w grudniu 1966. Towarzyszyły mu mieszane uczucia; krytykowano przede wszystkim obrazy okrucieństwa, których w pierwszej wersji filmu nie brakowało. Wniosek pokolaudacyjny był jeden: dzieło należy skrócić i przemontować. Premiera światowa odbyła się w maju 1969 roku podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Cannes, gdzie zdobył on nagrodę FIPRESCI, czyli Międzynarodowej Federacji Krytyków Filmowych. Mimo bardzo pozytywnych ocen w Europie, ciągle zwlekano ze skierowaniem obrazu do dystrybucji w Związku Radzieckim. Wreszcie zdecydowano się na to w grudniu 1971 roku. Wykonano jednak tylko niespełna trzysta kopii, co – jak na standardy przyjęte w Kraj Rad – było liczbą mikroskopijną. Śmiało można więc stwierdzić, że „Andriej Rublow” został de facto „zapółkowany”. Areszt z dzieła Tarkowskiego zdjął dopiero Michaił Gorbaczow szesnaście lat później. Wtedy też film pokazano w polskiej telewizji. Szkoda tylko, że chwili tej nie dożył sam reżyser, który zmarł na raka w Paryżu kilka miesięcy wcześniej.

„Andriej Rublow” składa się z ośmiu nowel, których ramy czasowe rozpięte zostały między 1400 a 1423 rokiem. Nie są one jednak powiązane ze sobą fabularnie, jedynym elementem, który je łączy, jest postać tytułowa – mądrego, pobożnego, skromnego i pełnego pokory mnicha. Film Tarkowskiego ma też jednak drugiego bohatera, rzadko kiedy wstępuje on na plan pierwszy, ale jest obecny na ekranie przez cały czas – tym bohaterem jest piętnastowieczna Ruś. Kraj nie tylko wstrząsany najazdami okrutnych Mongołów, ale również wojnami domowymi, w których miejscowi książęta nie mają oporów przed korzystaniem z pomocy okupantów w walce o władzę między sobą. Z perspektywy przełomu XX i XXI wieku średniowiecze może się wydawać epoką niezwykle srogą i niehumanitarną; należy jednak pamiętać o tym, że na Rusi wiele negatywnych zjawisk, typowych dla tych czasów, występowało ze zdwojoną siłą. Świat otaczający Rublowa był więc pełen okrucieństwa – i takim też odmalował go w swoim filmie Andriej Tarkowski. Preludium mamy już w pierwszej noweli („Skomoroch 1400”), która skupia się na postaci wędrownego błazna – tytułowego skomorocha – aresztowanego przez ludzi księcia za niewybredne żarty. W noweli czwartej („Święta 1408”) obserwujemy z kolei, jak książęcy wojowie rozprawiają się z poganami, świętującymi właśnie – jak niegdyś ich przodkowie w epoce przedwłodzimierzowskiej – Noc Kupały. Kończąca natomiast pierwszą część filmu kolejna opowieść („Sąd Ostateczny 1408”) zawiera jedną z najbardziej charakterystycznych i zapadających w pamięć scen dzieła. Grupa malarzy, udająca się po zakończeniu zlecenia do nowego miejsca pracy, zostaje po drodze napadnięta przez wysłanników władcy i… brutalnie oślepiona. Kniaź musiał przecież mieć pewność, że już nigdy dla nikogo innego nic równie wspaniałego nie stworzą. Apogeum tej symfonii zła przynosi otwarcie drugiej części – najdłuższa z historii „Napaść 1408”, opowiadająca o sprowokowanym przez jednego z książąt ruskich najeździe Mongołów na Włodzimierz nad Klaźmą. Patrząc przez pryzmat współczesnego kina akcji, fragmenty te nie robią już może tak wstrząsającego wrażenia, ale przed paroma dekadami – a więc jeszcze przed epoką pełnych okrucieństwa westernów Sama Peckinpaha, „Brudnego Harry’ego” i Quentina Tarantino – sceny rzezi mieszkańców Włodzimierza nikogo nie mogły pozostawić obojętnym. Ostatnie dnie nowele – „Milczenie 1412” oraz „Dzwon 1423” – przynoszą wreszcie ukojenie; jednak tylko pozorne. Dowiadujemy się z nich bowiem na marginesie, że po ataku Mongołów przez Ruś przetoczyły się wielki głód i epidemia zarazy. Śmierć wcale więc nie przestała zbierać swego krwawego żniwa.