Drugi podręcznik to „Wstępna nauka języka greckiego” Mariana Goliasa. Co do mnie, mam wydanie drugie z 1929 roku; kolejne odsłony, nieco pozmieniane, wychodziły nawet pod koniec XX wieku. Dzisiaj jednak owa książka nieraz uznawana jest za anachroniczną i odstawiana przez filologów klasycznych do piwnic. Zawiera ona krótkie greckie preparacje, polskie zdania do przetłumaczenia na starożytną mowę Hellenów, a także — a może przede wszystkim, skoro zajmują więcej niż same teksty — ich objaśnienia: deklinacje i koniugacje oraz związane z poszczególnymi punktami słowniczki. Czy da się z Goliasa nauczyć dobrze tego, co teoretycznie jest jego celem? Nie wiem; wielu twierdzi, że nie. Sam mam wrażenie, że pomógł mi bardziej niż podręczniki współczesne, ale też moja wiedza jest nikła. Dla mnie jednak rzecz w tym, czego można się z niego dowiedzieć o polszczyźnie. Po pierwsze zaś jest ona we „Wstępnej nauce…” bardzo staranna i to raczej w niespotykanym aktualnie stylu. Po wtóre, sporo w niej przysłówkowych imiesłowów uprzednich, z których dzisiaj, straciwszy do nich należny im szacunek, korzysta się coraz rzadziej. Po trzecie wreszcie — co najważniejsze — zjawiają się w niej formy współcześnie przebrzmiałe, zapomniane, a przydatne w myśleniu: wszak myślimy językiem. Mój ulubiony przykład pochodzi z czytanki 103. — ‘ἀγαστός, ἡ, ὀν [agastos, he, on]’ znaczy: ‘podziwienia godny’. Nie „podziwu”, nie „podziwiania”, ale właśnie „podziwienia”, w aspekcie dokonanym. A skoro możliwy jest nie tylko odczłowieczony podziw czy nieokreślone (nieokreślające) podziwianie, lecz także podziwienie z całą swoją przesądzającą, władczą ostatecznością, to wolno podejrzewać, że podobna podziwić coś do końca, podziwem zamknąć i określić. Do końca — czyli jak? Co przydarza się podziwionemu obiektowi? To niejasne. Może podziwienie (stanie się podziwionym) jest jakimś spełnieniem, wówczas podobna byłoby zostać podziwionym, jak wskazywałaby definicja, w pełni, ale może więcej tu destrukcji, jakiejś wysysającej siły — wtedy podziwiałoby się, by podziwić do cna, doszczętnie, nawet wniwecz. Wyobrażam to sobie: podziwiam zdanie, utwór lub smukłą harfiarkę, aż nic nie pozostanie: ani kropka, ani nuta czy struna, ani jeden z długich, miedziano-kasztanowych włosów. Przerażające i fascynujące.

Trzeci podręcznik języka polskiego, którym się zachwycam — i pierwsza przyczyna powstawania tej notatki — zaistniał dużo wcześniej, bo na początku XVII wieku, pod koniec życia Sebastiana Petrycego z Pilzna. Przede wszystkim zresztą lekarza, nie zaś filozofa. Ów powód, co jest bodaj wyjaśnieniem tutejszego leadu, to „Przydatki do Etyki Arystotelesowej”, ściśle związane z jego tłumaczeniem pierwszych pięciu ksiąg — dalsze części, wbrew zamiarom, się nie pojawiły. Dzisiaj, choć napisana prosto, nie jest to lektura łatwa, nawet przy uwspółcześnionej pisowni; ale, jak zauważył Petrycy w uwadze skierowanej na początku do czytelników, „trudne rzeczy piękne i pochwały godne”. Tak czy owak, ze względu na czy to jasność treści, czy to pewną skromność, a także płynność tekstu, przy lekkim wysiłku podstawowe zrozumienie „Przydatków…” wymaga mniej, niż mogłoby się wydawać, kiedy pomyśleć o oddalonej często od naszych czasów składni. Sądzę, że wolno stwierdzić, iż nieraz zdarzają się dzieła dziewiętnastowieczne, które za sprawą niedzisiejszego stylu odczytać niewprawionym trudniej niż pracę Petrycego. Niemniej wyimek, który najbardziej lubię, nie należy do głównej części pracy, ale do dodatków. To tabela, inspirująca tyleż językowo, co — jak zawsze język — filozoficznie. Pozwolę sobie przytoczyć ją w całości.

Warto pomyśleć przy pomocy kilku przynajmniej spośród tych wyrażeń. Można zauważyć „mierność”: przypomnieć sobie, że etymologicznie ma w sobie ona nade wszystko właściwą miarę, wiążącą się, owszem, z powściągliwością, ale — jak podpowiada Bańkowski — pejoratywna bywała, pod francuskim wpływem, dopiero od drugiej połowy XIX wieku. Są wszelako przykłady ciekawsze. Jeden z moich ulubionych to „wstrzymawałość”, czyli „mierność w rozkoszy i bólu, przystojne używanie rozkoszy”. Tu zwraca uwagę i aż kusi, żeby go rozważyć, jeden z poboków występnych w niedostatku: „niedbanie o rozkoszy”. W istocie — dobrze pamiętać, że przyjemności zaniedbywać się nie godzi. Najbardziej jednak lubię „rzeźwość”: „mierność gniewu, przystojne gniewanie”. Innymi słowy: gniew, ale tylko słuszny; mistrzostwo w gniewie; oto sztuka: gniewać się tak, jak należy i kiedy należy. Nader chętnie przywróciłbym to słowo polszczyźnie; wydaje mi się bardzo potrzebne. Żeby zaś już zakończyć, wspomnę o dwu pobokach występnych w zbytku. W sporą radość wprawiają mnie hasła „głupie bezpieczeństwo”, a zwłaszcza „głupia ludzkość bez przyczyny”. Na ileż ciekawych sposobów da się je zinterpretować, jeżeli nie zważyć za bardzo na kontekst!

I jeszcze zagadka dla ewentualnych Czytelników: z którym współczesnym wyrazem wiąże się „przetarte czoło”?