W „Stancjach” nostalgiczny nastrój przenika się z komediowym „przymrużeniem oka”. To zapis wchodzenia bohaterki w dorosłość i w nowe środowisko.
Pomiędzy, na razie, w międzyczasie…
[Wioletta Grzegorzewska „Stancje” - recenzja]
W „Stancjach” nostalgiczny nastrój przenika się z komediowym „przymrużeniem oka”. To zapis wchodzenia bohaterki w dorosłość i w nowe środowisko.
Wioletta Grzegorzewska
‹Stancje›
Poprzednia książka Wioletty Grzegorzewskiej „Guguły” ukazała się w 2014 roku, a przetłumaczona na angielski (pod tytułem „Swallowing Mercury”) – znalazła się w tym roku na liście nominowanych do prestiżowej nagrody International Man Booker Prize. Wioletta Grzegorzewska ma także na swoim koncie publikację tomów poezji (także dwujęzycznych, polsko-angielskich).
„Stancje” można uznać za luźną kontynuację „Guguł”, gdzie główna bohaterka, a zarazem narratorka dorasta, przyglądając się swojemu otoczeniu. Widziany jej oczami obraz polskiej prowincji jest sugestywny, dziewczyna, głęboko zrośnięta z otaczającą społecznością, czuje się także integralną częścią świata przyrody. Z kolei w „Stancjach” – bohaterka przekracza próg dorosłości: ze swojej małej ojczyzny wyjeżdża na studia do Częstochowy. To dla niej nowe i obce środowisko, w które wchodzi – ale nie wrasta w nie.
Poczucie wyobcowania potęguje fakt, że dziewczyna nie otrzymała miejsca w akademiku, bo według uczelnianego regulaminu – mieszka „za blisko”. O znalezienie stałego miejsca na czas studiów musi więc zadbać samodzielnie. Lata 90. XX wieku to jeszcze nie czasy, gdy studenci mogą przebierać w ofertach wynajmu mieszkań czy pokoi. Na początku schronieniem młodej studentki staje się częstochowski hotelik Wega. Miejsce dalekie od ideału: pokój jest nieogrzewany, a inni lokatorzy nie dają spać. Mieszkają tutaj przede wszystkim przybysze zza wschodniej granicy, parający się handlem na bazarach (kto ich jeszcze u nas pamięta?) Autorka bardzo dobrze i z komediowym akcentem odmalowuje tutaj postacie, które łączy poczucie tymczasowości, brak przynależności do swojego miejsca. Każdy jest tutaj „na razie”, przejazdem, w drodze do innego miejsca, do lepszej szansy, szczęśliwszych okoliczności.
Później przychodzi czas na Dom Zgromadzenia Serca Jezusowego, w którym zatrzymują się przybywający na Jasną Górę pielgrzymi. To także okazja dla młodej dziewczyny, by przyjrzeć się zamieszkującym tam siostrom. To także tymczasowa stancja: zakonnice egzystują w jedynym w swoim rodzaju zawieszeniu „między ziemią a niebem”. Narratorka porusza się po labiryncie wspomnień, zasłyszanych od innych. W teraźniejszość wcina się tu także brutalnie i niespodziewanie wojenna przeszłość Częstochowy. I u sióstr dziewczyna nie zagości na stałe, po jakimś czasie wprowadza się do wynajętej kawalerki.
Kolejny przeskok, tym razem z lokalności w globalność: studentka rozpoczyna pracę w restauracji MacDonalda. To też utwierdzenie się w tymczasowości, zajęcie „na razie”, na przetrwanie, zanim nie znajdzie się czegoś lepszego. Fastfoodowa restauracja to ikoniczny wręcz symbol; zwiastun płynności i nietrwałości, ale już – nowoczesnej.
„Stancje” można odczytać jako literacki zapis ostatniego etapu „prześnionej rewolucji”, opisanej przez filozofa Andrzeja Ledera w książce pod tym samym tytułem. Po roku 1989 dokonało się swoiste dopełnienie dokonujących się od dziesięcioleci przemian, historycznego procesu odchodzenia od mentalności określonej przez wieś do tej zdeterminowanej przez miasto i miejski sposób życia. Nastąpiły między innymi zmiany w przestrzeni symbolicznej. Pojawił się w niej pewien rodzaj człowieka niedostrzeganego, o którym pisał John Adams: „Czuje się niewidoczny dla innych i sam błądzi po omacku. Ludzie go nie dostrzegają. Tuła się i błąka niezauważony. W tłumie, w kościele, na rynku […] otacza go tak głęboką ciemność, jakby znalazł się na strychu albo w piwnicy. Nie żeby spotykał się z dezaprobatą, osądem czy naganą, jest tylko niedostrzegany”.
Taka właśnie jest bohaterka „Stancji”, skupiona na obserwowaniu innych, sama – dla nich niewidoczna, błąkająca się wśród ich spraw i przeżyć. O sobie pisze tak niewiele, że wydaje się nawet pozbawiona właściwości, cech indywidualnych. Studia i wszystko, co z nimi związane – są na marginesie jej opowieści. Nawet jej romans (z panem Kamilem) nie jest tu centralnym wydarzeniem, choć tak intensywnie rewolucjonizuje jej ciało i emocje. Ale to dla młodej studentki kolejna „stancja”, kolejny etap życia, nic stałego.
Odnoszę mimo wszystko wrażenie, że brakuje w „Stancjach” mocnego motywu przewodniego. Tej książki, choć składają się na nią stosunkowo krótkie obrazy, przebłyski, impresje – nie da się uznać ani za zbiór opowiadań, ani też za spójną, konsekwentną opowieść, jakiej moglibyśmy się spodziewać po zwartym utworze prozatorskim. W dodatku narratorka jest tak „przezroczysta”, że aż nijaka. Rozmytej formy nie ratuje ani lekki surrealistyczny rys jej narracji, ani też zwrot w stronę poetyckiego języka (który jest najmocniejszą stroną autorki).
„Stancje” warto jednak przeczytać – bo zawierają w sobie bogactwo literackich skojarzeń, są do pewnego stopnia zapisem przeżyć pokolenia, utrwalając indywidualne doświadczenie bycia w drodze ze wsi do miasta, pomiędzy dzieciństwem a dorosłością, na razie (zanim nie ukończy się studiów), w międzyczasie (ważnych życiowych wydarzeń). Jak to na stancji.