Badaczy na całym świecie od kilku dziesięcioleci nurtuje, nierozwiązany po dziś dzień problem, w jaki sposób garstce zawodowych rewolucjonistów, kompletnie nierozumiejących oczekiwań ludu, w którego imieniu wszczęli rewolucję, udało się obalić zakorzeniony w Rosji od wieków porządek państwowy oraz – co wydawało się jeszcze trudniejsze do wykonania – utrzymać zdobytą władzę, mimo że wystąpili przeciwko nim nie tylko rodzimi kontrrewolucjoniści, ale również zagraniczni interwenci. I choć kwestia ta jest niezwykle złożona, jedno na pewno nie pozostawia wątpliwości – w dużej mierze było to możliwe dzięki zastosowaniu od samego początku sprawowania rządów okrutnego terroru, którego głównym celem było fizyczne wyeliminowanie – lepiej nawet zabrzmiałoby tutaj określenie dosadniejsze: eksterminacja – przeciwników politycznych. Temu miała służyć powołana do życia jeszcze w grudniu 1917 roku, a więc zaledwie dwa miesiące po zwycięskim przewrocie, osławiona CzeKa, czyli Wszechzwiązkowa Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (a później ze Spekulacją i Nadużyciami Władzy), której głównym organizatorem i pierwszym szefem był, od lat już związany z ruchem rewolucyjnym, polski szlachcic Feliks Dzierżyński. W kierownictwie CzeKa główne role grali początkowo sami nie-Rosjanie; roiło się w nim zwłaszcza od Łotyszy (Jekabs Peters, Martins Łacis) i Polaków bądź Żydów polskiego pochodzenia (Józef Unszlicht, Stanisław Messing). To właśnie oni, bardzo często chronicznie wręcz nienawidzący Rosjan, na których przenosili swą niechęć do prześladującego ich narody caratu, tym samym całkowicie pozbawieni sentymentów, wprowadzali bezlitosny terror, stopniowo zataczający coraz szersze kręgi i pochłaniający coraz więcej ofiar. W takim postępowaniu utwierdzał ich zresztą wódz Wielkiej Rewolucji Październikowej, Włodzimierz Iljicz Lenin – sam w niewielkiej tylko cząstce będący Rosjaninem – który niejednokrotnie w swych wypowiedziach dawał upust pogardzie i wstrętowi wobec narodu, który wydał Romanowów. Donald Rayfield skupia jednak swą uwagę nie tylko na kolejnych falach prześladowań (rozpętanych przez Dzierżyńskiego, a potem systematycznie powracających za rządów kolejnych szefów bezpieki), interesują go przede wszystkim mechanizmy władzy, zmieniające się sympatie i antypatie, jak również metody zastosowane przez Stalina, dzięki którym podporządkował on sobie tajną policję bezpieczeństwa, by następnie przez kolejne trzy dekady wykorzystywać ją dla umacniania swojej dyktatury.

Lektura „Stalina i jego oprawców” prowadzi prostą drogą do intrygującej konstatacji – życie w Związku Radzieckim przypominało wegetację na zboczu niezwykle aktywnego wulkanu. W chwili erupcji lawa pochłaniała bowiem nie tylko szarych obywateli państwa, ale bardzo często także tych, którzy stali na samym jego szczycie. Pewni skóry nie mogli być nawet ci, którzy kierowali terrorem. Wręcz przeciwnie – przy zmianie szefa bezpieki, czystka najczęściej zaczynała się właśnie od czekistowskich kadr. Dość powiedzieć, że jedynie Feliksowi Dzierżyńskiemu – „ojcu założycielowi” CzeKa – dane było pożegnać się z ziemskim padołem śmiercią naturalną. Jego następcę Wiaczesława Mienżyńskiego, wnuka zrusyfikowanego Polaka, przed plutonem egzekucyjnym uratowała jedynie śmiertelna choroba serca i nerek. Trzeci w kolejności Gienrich Jagoda, potomek polskich Żydów, został skazany na rozstrzelanie w procesie sądowym, który sfabrykował jego sukcesor (w którym notabene Jagoda został oskarżony między innymi o otrucie swego poprzednika) – mający matkę Litwinkę Nikołaj Jeżow. Z Jeżowem rozprawił się natomiast gruziński pupilek Stalina, Ławrientij Beria, którego do piekła wyślą dopiero w 1953 roku – a więc już po agonii Ojca Narodu – drżący o własne życie Nikita Chruszczow, Gieorgij Malenkow i Wiaczesław Mołotow. Nawet ten krótki fragment nie pozostawia wątpliwości, że stosunki panujące na najwyższych szczeblach władzy w Związku Radzieckim nijak nie pasowały do ogólnie przyjętych standardów. Sowiecka historia znacznie bardziej przypomina bowiem krwawe porachunki mafijne, a przywódca państwa powinien zostać bez wątpienia ochrzczony tytułem „cappo di tutti cappi” zamiast zaszczytnego generalissimusa. Rayfield stara się dociec, w jaki sposób ukształtowane zostały osobowości wszystkich szefów stalinowskiej bezpieki, co sprawiło, że zdołali wspiąć się na sam szczyt i dlaczego tak bardzo im na tym zależało, mimo świadomości tego, jak kończyli ich poprzednicy. To truizm, że władza deprawuje. W Związku Radzieckim mieliśmy jednak do czynienia z sytuacją odwrotną – do władzy mogli się dostać, a już w ogóle w organach bezpieczeństwa państwowego, tylko ludzie całkowicie zdeprawowani. Dla innych rezerwowano miejsca jedynie w więzieniach, łagrach i dołach, do których trafiało się z przestrzeloną potylicą. Trzeba przyznać, że Stalin – a w ślad za nim wielu z jego najbliższych współpracowników – miał niebywały wprost talent do znajdowania prawdziwych „perełek”, degeneratów, psychopatów i dewiantów, którym mógł powierzyć stery imperium. Brytyjski historyk nie pozostawia bowiem żadnych wątpliwości – wszyscy, którzy otarli się w Związku Radzieckim o władzę, mieli krew na rękach. Także ci, którzy po marcu 1953 roku przystąpili do dekompozycji „kultu jednostki” Stalina, czym – o ironio! – na trwałe zapisali się w historii świata (vide odpowiedzialny między innymi za wywołanie na początku lat 30. katastrofalnego głodu na Ukrainie Nikita Chruszczow).

Książka Rayfielda nie jest przyjemną lekturą. W wielu fragmentach to przerażający „katalog zboczeń”, przedstawiający posunięte do skrajności wynaturzenia władzy, która nienawidziła obywateli własnego państwa. Brytyjczyk, patrzący z dystansu – nie tylko czasowego, ale i geograficznego – stara się, zachowując naukowy obiektywizm i nie popadając w skrajności, znaleźć przede wszystkim odpowiedź na jedną, ale za to fundamentalną kwestię: Jak do tego doszło? Dlaczego jeden człowiek potrafił narzucić swoją chorą wolę setkom milionów? Ciekawie wypada przeprowadzana na marginesie głównego toku opowieści analiza porównawcza Stalina i Hitlera, niepozostawiająca zresztą większych wątpliwości, który z totalitarnych dyktatorów zasłużył sobie – zdaniem Rayfielda – na miano większego zbrodniarza. Niestety, o ile autor świetnie radzi sobie z opisem sytuacji w okresie międzywojennym, kiedy władza Stalina ograniczała się jedynie do terytorium Związku Radzieckiego, o tyle przedstawiając jego działania w późniejszych latach – na froncie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej i w powojennej już, poddanej swemu dyktatowi, Europie Środkowo-Wschodniej – nie potrafi zapanować nad wkradającym się do głównego nurtu opowieści nieporządkiem chronologicznym. Coraz więcej zainicjowanych wątków powoduje, że historykowi trudno jest wszystkie je ogarnąć. Dlatego też niektóre z nich pogłębia, po innych natomiast – zdawałoby się, wcale nie mniej istotnych – jedynie się prześlizguje. Powoduje to zupełnie niepotrzebny chaos, czytelnik natomiast może mieć pewne trudności z nadążaniem za ciągłymi przeskokami narracji. Sytuacji nie ratuje też miejscami dość koślawe tłumaczenie oraz, co jeszcze bardziej irytujące, błędy merytoryczne i literówki (także w datach). O tej stronie książki – więcej w postscriptum.