Kirgiski reżyser Bołotbek Szamszyjew zasłynął jako jeden z najwybitniejszych ekranizatorów twórczości swego rodaka Czingiza Ajtmatowa. Mało kto jednak przy tym pamięta, że jego dwa pierwsze filmy pełnometrażowe były easternami. Zaczął od „Wystrzału na przełęczy Karasz” – opowieści o samotnym mścicielu Bachtygule.  |  | Brak ilustracji w tej wersji pisma |
I chociaż najsłynniejszym sowieckim easternem pozostanie zapewne już na zawsze reżyserski debiut Nikity Michałkowa „ Swój wśród obcych, obcy wśród swoich” (1974), nie oznacza to, że nie warto zainteresować się innymi opowieściami rodem z Dzikiego Wschodu, jakie powstawały w czasach Związku Radzieckiego. Zwłaszcza że gatunek ten cieszył się przecież w Kraju Rad wielką popularnością; wystarczy przywołać takie klasyki, jak zahaczający o tę stylistykę „ Czterdziesty pierwszy” (1956) Grigorija Czuchraja, „ Ogniste wiorsty” (1957) Samsona Samsonowa czy mającą status dzieła kultowego trylogię Edmonda Keosajana „ Nieuchwytni mściciele” (1966), „ Nowe przygody nieuchwytnych” (1968) oraz „ Korona carów rosyjskich” (1971). W drugiej połowie lat 60. i pierwszej lat 70. ubiegłego wieku mnóstwo takich filmów wyprodukowały kinematografie środkowoazjatyckich republik radzieckich: głównie kirgiska, kazachska i turkmeńska. Bywało, że ich scenarzystami byli „zesłańcy” z Rosji, jak chociażby Andriej Konczałowski, który musiał w ten sposób „odpokutować” nakręcenie obyczajowego dramatu „Historia Asi Kłaczinej, która kochała, lecz za mąż nie wyszła” (1966). Jednym z twórców, którzy wybili się właśnie na easternach, był dobrze już znany czytelnikom tej rubryki Kirgiz Bołotbek Tolenowicz Szamszyjew (1941-2019), który w następnych latach wyrósł na najważniejszego adaptatora prozy Czingiza Torekułowicza Ajtmatowa (patrz: „ Echo miłości”, 1974; „ Biały statek”, 1975; „ Żurawie przyleciały wcześnie”, 1979; „ Wejście na Fudżi”, 1988). Do show-biznesu trafił jeszcze jako nastolatek; był pomocnikiem dźwiękowca w wytwórni filmowej we Frunze (obecnym Biszkeku), która potem została przekształcona w „Kirgizfilm”. Pod koniec lat 50. wyjechał do Moskwy, gdzie studiował na wydziale reżyserskim Wszechzwiązkowego Państwowego Instytutu Kinematografii (WGIK), który ukończył w 1964 roku. Tam poznał ukraińską reżyserkę Łarisę Szepitko, która namówiła go do zagrania – jak się potem okazało, jedynej w karierze Szamszyjewa – roli aktorskiej. Było to w zrealizowanym w Kirgizji, opartym na noweli Ajtmatowa „Wielbłądzie oko” (1960), pełnometrażowym debiucie Szepitko „ Znój” (1962). Być może w kolejnych latach Bołotbek Tolenowicz doszedł do wniosku, że nie da się udanie łączyć kariery aktorskiej i reżyserskiej i zdecydował się tylko na tę drugą. Jego pierwszym zrealizowanym samodzielnie filmem była krótkometrażówka „Manasczi” (1965), której bohaterem uczynił Sajakbaja Karałajewa, opowiadacza legendarnego kirgiskiego eposu „Manas”; rok później powstał natomiast dokument „Pasterz”, w którym Szamszyjew zaprezentował postać Rachtmatały Sarbajewa, kołchoźnika uhonorowanego tytułem… Bohatera Pracy Socjalistycznej. A potem zabrał się za debiut pełnowymiarowy i – zapewne ku zaskoczeniu wielu – zdecydował się na nakręcenie easternu. Za podstawę scenariusza posłużyła powieść zmarłego kilka lat wcześniej klasyka literatury kazachskiej Muchtara Auezowa (1897-1961), który był nie tylko prozaikiem (między innymi autorem poświęconej poecie Abajowi Kunanbajewowi tetralogii „Syn Kazacha”, 1942-1956) oraz dramaturgiem, lecz także badaczem literatury ojczystej, profesorem Uniwersytetu w Ałma-Acie.  | Brak ilustracji w tej wersji pisma |
Literackiej adaptacji jego prozy dokonali, obok Szamszyjewa, dwaj Kazachowie: Asanali Aszymow („ Wilczy ślad”) i Akim Aszymow, tutaj ukrywający się pod pseudonimem Tarazi. „Wystrzał na przełęczy Karasz”, który powstał jako koprodukcja wytwórni „Kirgizfilm” i „Kazachfilm”, premiery doczekał się 8 grudnia 1969 roku. W tym samym roku uhonorowano go „Górskim Orłem” na VIII Przeglądzie Filmów Azji Środkowej i Kazachstanu w Ałma-Acie (dodatkowo rolę Sujmenkuła Czokmorowa uznano za najlepszą męską), z kolei rok później w białoruskim Mińsku podczas IV Wszechzwiązkowego Festiwalu Filmów Fabularnych eastern Szamszyjewa otrzymał drugą nagrodę. Akcja obrazu rozgrywa się w Kirgizji na początku XX wieku, jeszcze przed upadkiem caratu. Główny bohater, Bachtyguł (w tej roli debiutujący na ekranie Sujmenkuł Czokmorow, później znany z występów w „ Dżamili”, „ Czerwonym jabłku” oraz Oscarowym „ Dersu Uzale”), to prosty wieśniak, biedak, który mieszka w jurcie z żoną i dwojgiem dzieci.  | Brak ilustracji w tej wersji pisma |
Jest lojalny nie tylko wobec swoich najbliższych, ale również wobec murzy Żarasbaja (granego przez Sowetbeka Dżumadyłowa, który pojawia się również między innymi w „ Pierwszym nauczycielu”, „ Matczynym polu” oraz „ Żegnaj, Gulsary!”). To człowiek, z uwagi na arystokratyczne pochodzenie, cieszący się wielkim autorytetem; rozstrzygający lokalne konflikty, dbający o mieszkańców aułu i sąsiednich osad, reprezentujący ich przed władzami rosyjskimi. Kiedy Żarasbaj każe, Bachtyguł – bez wnikania w niuasne i dylematy moralne – wypełnia to. Kiedy więc otrzymuje rozkaz, aby nocą zakraść się na pastwisko Salmena (Asanbek Kydyrnazarow), osobistego wroga murzy, i porwać kilka należących do niego koni, nie zastanawia się.  | Brak ilustracji w tej wersji pisma |
To wydarzenie porusza lawinę. W odwecie Salmen najeżdża bowiem dom Bachtyguła, każe go pobić i oskarża o bycie koniokradem, co może skończyć się dla wieśniaka – w najlepszym wypadku – wieloletnią odsiadką. Zagrożony więzieniem Bachtyguł nie ma więc wyboru, rusza do aułu, by prosić o pomoc swojego zwierzchnika. Akurat tego dnia w osadzie pojawiają się przybysze z miasta: rosyjski generał Dmitrij Pietrow (Leonid Jasinowski), któremu towarzyszy tłumacz, Kirgiz Kuczukow (Kasymchan Szanin, który zagrał tatarskiego następcę tronu w „ Iwanie Groźnym” Siergieja Eisensteina, ale sceny z nim zostały ostatecznie wycięte z filmu). Próbują przekonać Żanasbaja do sprzedaży terenu, na którym przed wiekami funkcjonowały kopalnie; ten jednak dyplomatycznie odmawia, albowiem jest to ziemia skrywająca groby przodków. Nie oznacza to jednak, że Rosjanie rezygnują. Czekają tylko na odpowiedni moment, aby złożyć kolejną propozycję, tym razem z gatunku tych nie do odrzucenia. Wykorzystują w tym celu konflikt murzy z Salmenem. Żarasbajowi grozi oskarżenie o to, że jego dżygici są złodziejami koni, a to może go kosztować wpływy. Chcąc uniknąć utraty władzy, musi rzucić im kogoś na pożarcie i spełnić prośbę, która de facto jest żądaniem, rosyjskiego generała.  | Brak ilustracji w tej wersji pisma |
Kozłem ofiarnym staje się Bachtyguł. Nie ma on jednak najmniejszej ochoty iść dobrowolnie na rzeź za człowieka, który go zdradza. Prosi więc o pomoc kozackiego osadnika Fiodora (Wiktor Uralski, znany z „ Ojca żołnierza”, „ Zimowego wieczoru w Gagrach” i „ Przed świtem”) i zgodnie z zasadą wendety postanawia się zemścić. „Wystrzał na przełęczy Karasz” oparty jest na klasycznym westernowym schemacie. Mamy tu szlachetnego bohatera, który uwikłał się w dramatyczne okoliczności, i zdradzieckiego, choć jednak zachowującego jakąś przyzwoitość, lokalnego bogacza. Mamy biednych hodowców koni i rolników oraz przybyszów z zewnątrz, którzy postępują wobec miejscowych jak kolonizatorzy. Mamy też zróżnicowane postaci kobiece: kochającą żonę Bachtyguła, rozpaczającą nad śmiercią syna matkę, ale też chciwą Kadiczę, starszą żonę murzy (Baken Kydykiejewa, o której po raz pierwszy wspominałem przy okazji „ Przełęczy”). Od strony realizatorskiej też trudno się do czegokolwiek przyczepić. Świetnie swoje zadania wykonali i kirgiski operator Marlest Turatbekow, i ormiański kompozytor Dżon (Dżiwan) Ter-Tatewosjan („ 9 dni jednego roku”), który stworzył ścieżkę dźwiękową wykorzystującą także ludową muzykę kirgiską. A dodajcie do tego jeszcze wspaniałe plenery: środkowoazjatyckie stepy i niedostępne góry.
Tytuł: Wystrzał na przełęczy Karasz Tytuł oryginalny: Қараш-Қараш оқиғасы Obsada: Sujmenkuł Czokmorow, Sowetbek Dżumadyłow, Wiktor Uralski, Kasymchan Szanin, Leonid Jasinowski, Baken Kydykiejewa, Rachmetbaj Teleubajew, Muratbek Ryskułow, Muchamedkali Tawanow, Sabira Kumuszalijewa, Dżapar Sadykow, Asanbek Kydyrnazarow, Artykpan Sujundukow, Dułat OmorowRok produkcji: 1968 Kraj produkcji: ZSRR Czas trwania: 95 min Gatunek: dramat, western Ekstrakt: 70% |