powrót; do indeksunastwpna strona

nr 5 (CCXXVII)
czerwiec 2023

Kim jest „American Psycho”?
Alicja Sobiech
Główny bohater filmu p.t. „American Psycho” w reżyserii Mary Harron wciąż wzbudza w publiczności wiele pytań i emocji. Ponadczasowa satyra cywilizacji oparta na podstawie książki Breta Eastona Ellisa pozostawia otwarte drzwi do interpretacji realizmu seryjnych morderstw.
‹American Psycho›
‹American Psycho›
Film wypełniony paranoicznym sadyzmem ukazuje losy tzw. yuppie (Young Urban Professional) – określenie określające pokolenie młodzieży w USA, które rozpoczęło pracę zawodową w latach 80. XX w. Dążyli oni do profesjonalizmu, indywidualizmu, życia w luksusie, kariery i sukcesu finansowego. Postać pierwszoplanowa w pewien sposób chce się do tej grupy społecznej wpasować, w inny chce się od niej wyróżnić. Sam tytuł filmu zawiera w sobie słowo psychopata, ale czy Patrick Bateman naprawdę nim jest?
Psychopatia to termin często używany do opisania osoby, która jest czarująca, manipulująca i pozbawiona empatii, ale nie jest to uznana diagnoza w „Diagnostycznym i statystycznym podręczniku zaburzeń psychicznych” (wyd. DSM-5). Pojęcie psychopatii było przedmiotem wielu dyskusji i kontrowersji wśród specjalistów zajmujących się zdrowiem psychicznym i nie ma zgody co do jego definicji ani kryteriów diagnostycznych. Za to antyspołeczne zaburzenie osobowości (ASPD) jest uznanym zaburzeniem zdrowia psychicznego, które charakteryzuje się uporczywym wzorcem naruszania praw innych osób, w tym praw, norm społecznych i praw innych osób.
Jak można opisać głównego bohatera? Charyzmatyczny, miły, zabawny, lubiany przez kolegów z pracy… Jednak nie jest to prawdziwy Patrick Bateman. Sam główny bohater, mówi o sobie: „Jest jakaś idea Patricka Batemana. Coś w rodzaju abstrakcji, ale nie ma prawdziwego mnie. To tylko złudzenie… jakaś iluzja. I chociaż potrafię ukryć moje zimne oblicze… i choć możesz uścisnąć moją dłoń i czuć moją obecność… możesz nawet odczuć, że nasze style życia są porównywalne. Po prostu mnie tam nie ma”. Nakłada maskę, stając się uzdolnionym aktorem, którego nikt naprawdę nie zna i nikt nigdy nie pozna. Jedną z cech psychopatycznych wg znanego psychiatry – Roberta Hare’a jest powierzchowny urok. Ten właśnie urok ułatwia Batemanowi ukrycie prawdziwego ja.
‹American Psycho›
‹American Psycho›
Jedna z pierwszych scen, w której poznajemy Batemana przedstawia poranną rutynę tego 27-letniego bankiera. Głęboka pielęgnacja, maski z lodu, treningi oraz rozciąganie – Bateman zdecydowanie przykłada wielką wagę do swojego wyglądu. Główny bohater chodzi do kosmetyczki, na masaże, ubiera się w najlepsze garnitury i nie pozwala światu dostrzeżenia w nim jakichkolwiek niedoskonałości. Wszystkie te wielogodzinne, codzienne starania tłumaczy narcyzm, egocentryzm czy obsesja na własnym punkcie, która pozwala Patricikowi dorównać innym kolegom z pracy – osobom z wyższej klasy. Jego dbałość co do postrzegania własnej osoby przez osoby trzecie wykracza poza dbałość o wygląd zewnętrzny, skupiając się również na kontroli własnego środowiska, w tym osób, którymi się otacza. Jego narzeczeństwo z Evelyn – bogatą, młodą kobietą – ma na celu wyłącznie wpasowanie się do społeczeństwa yuppie.
Aby dostosować się do kultury postmodernistycznej Stanów Zjednoczonych, Bateman tworzy pewną publiczną personę, którą zakłada tak jak poranną maseczkę. Jedną z cech osób z ASPD jest bardzo dobre ukrywanie swoich prawdziwych cech czy myśli, trudno ich dostrzec, ponieważ niezwykle rzadko ukazują siebie, a nie swoja personę. Patrick odsłania swoje prawdziwe oblicze kilka razy w filmie swoim znajomym z pracy, Evelyn oraz Paulowi Allenowi. Jednak nikt go nie widzi ani nie słucha. Jego narzeczona nie zauważa jego prymitywnego rysunku morderstwa kobiety, nie słucha gdy opowiada o tym, że musi „zaangażować się w mordercze zachowania na masową skalę” – jest zajęta podziwianiem designerskiej bransoletki przyjaciółki. Społeczeństwo, podobnie jak Patrick, „nic nie czuje, w nic nie wierzy, oraz, poza tym, co czerpie z magazynów, nic nie wie”. Także w scenie poprzedzającej zabójstwo Paula Allena, znajomego z Wall St., Bateman mówi pijanemu znajomemu: „Lubię ćwiartować dziewczęta… Czy wiesz, że jestem kompletnie szalony?”. Ignorancja Paula w dostrzeżeniu „prawdziwej bestii” kończy się tylko błahym komplementem opalenizny Patricka. Protagonista żyje w krajobrazie anonimowości, wyobcowania i załamania komunikacji, gdzie wielu bohaterów spotyka się tylko dzięki pustej rezerwacji na kolację.
Patrick jest niezdolny do związku uczuciowego. Wykorzystuje partnerkę. Nie dba o uczucia Evelyn. Bateman nigdy nie słucha partnerki, a wręcz nie cierpi jej „brzęczenia w uchu”. Tak naprawdę widzimy ich razem spędzających czas tylko w miejscach publicznych – drogich restauracjach, brunchach czy imprezach. Osoby z cechami psychopatycznymi rzadko wchodzą w takie związki, a jak już, to tylko jeśli mają z tego korzyść. Są one raczej nietrwałe, ponieważ nawiązanie takiej relacji nie jest dla nich łatwe, a podtrzymanie go – prawie niemożliwe. Preferują bezosobowy stosunek do życia seksualnego, przedmiotowe traktowanie partnera. Tak samo Bateman wynajmuje prostytutki z niższych klas, poniża je, bije, a podczas stosunku skupia się wyłącznie na sobie, podziwiając się w lustrze. Nikt nie zna Patricka, niezależnie czy jest z nim w związku, czy nie. Nasuwa to pewną myśl, że Bateman jest niezdolny do głębokich uczuć, głównie miłości czy współczucia.
W badaniu przeprowadzonym przez dr. Fallona w 2012 roku u osób, u których zdiagnozowano psychopatię, zaobserwowano mniejszą grubość istoty szarej w przedniej części kory przedczołowej i biegunach skroniowych. Ta anomalia może tłumaczyć brak empatii i trudności w przyjęciu na siebie poczucia winy. Apatia pojawia się w wielu scenach, nie tylko w stosunku do ludzi. Podczas jednej z nich, Patrick bez żadnych obiekcji włożyłby kota do bankomatu, gdyby nie sprzeciw starszej pani, którą następnie po prostu zabija. Jak inne osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości, jest on impulsywny, nie myśli o konsekwencjach swoich działań. Bateman przede wszystkim nie ma poczucia winy – co jest podstawową cechą psychopatyczną.
Jedną z cech osobowościowych Batemana jest skłonność do manipulacji oraz patologicznego kłamania. Jedną z jego ofiar manipulacji jest Courtney – narzeczona jego znajomego z pracy – Luisa. Gdy Patrickowi nie udaje się przekonać kobiety do wspólnego wyjścia, proponuje kolację w najlepszej restauracji Dorsii, do której nie da się dostać rezerwacji. Manipuluje półprzytomną kobietę, wiedząc, że jest ona pod wpływem psychotropów, że na kolacji obecnie jest w Dorsii, chociaż jest to inny lokal. Gdy Courtney się pyta, czy to na pewno owe miejsce, Patrick znowu kłamie. W następnej scenie każdy w jego pracy wie, gdzie udało mu się zdobyć rezerwację i imponuje to każdemu z nich – przedstawiciele środowiska yuppie. Bateman kłamie regularnie, czy to w błahych sprawach, czy gdy znajduje się w trudnej sytuacji. Jego stałą wymówką, którą nikt nigdy nie kwestionuje, jest powiedzenie: „Muszę oddać kasety do wypożyczalni”. Nawet jeśli nie ma to kompletnego sensu w danej sytuacji.
Przełomową pracą w dziedzinie psychopatii jest „Maska zdrowia” Harleya Clackeya. Według autora psychopata odznacza się niezróżnicowaniem granicy między rzeczywistością a fikcją, prawdą a kłamstwem. Jest wiele scen, które można uznać za fikcję, chociażby scena z kotem, w której na bankomacie wyświetla się napis: „Nakarm mnie bezpańskim kotem”. Co wydaje się być myślą Patricka, ale z rzeczywistością mieć niewiele wspólnego. Kolejnym sprzecznym aspektem jest morderstwo Paula Allena, do którego Bateman przyznaje się telefonicznie swojemu adwokatowi. Jednak scenę później prawnik oznajmia, że to niemożliwe, ponieważ jadł kolację z Paulem. Patrick nie wierzy, uważa to za kłamstwo. Sam już nie wie, jakich czynów się dopuścił, a jakich nie. Nie ma żadnych śladów po morderstwach, ciała znikają z mieszkania, plamy krwi na holu wyparowują. Nikt nie reaguje jak powinien; Luis widząc worek z ciałem pyta głównego bohatera, skąd ma taki śpiwór. Nikt też nie słyszał piły elektrycznej, krzyków, wołania o pomoc na holu apartamentu, w którym Bateman zabił jedną z kobiet. Film pozostawia otwarte drzwi do interpretacji, co się naprawdę wydarzyło. Mając powyższe na uwadze, możemy z pewnością stwierdzić, że Patrick Bateman jest zagubiony w tym co jest prawdą, a co jego kłamstwem.
Patrick jest niezdolny do dostosowania się do norm społecznych w odniesieniu do zgodnych z prawem zachowań. Zabija wiele kobiet, współpracowników. Sam mówi, że „Czuję chęć zabijania, jestem na granicy szaleństwa. Czuję, jak zsuwa się moja maska człowieczeństwa”. Okalecza i napada bezdomnego oraz swojego współpracownika. Jest oszustem, używa różnych tożsamości, aby zatuszować swoje przestępstwa. Jego drażliwość i agresywność są wyrażane poprzez powtarzające się bójki. Chociażby gdy jego nowa wizytówka w pracy okazała się gorsza od innych, Patrick zaczyna się pocić i chce jak najszybciej się na czymś wyżyć. Takie zachowanie prowadzi go często do lekkomyślnego i niebezpiecznego zachowania, nie dbając przy tym o własne bezpieczeństwo.
Podsumowując, w filmie „American Psycho” postać Patricka Batemana jest przedstawiana jako posiadająca cechy, sugerujące obecność zaburzenia osobowości antyspołecznej (ASPD). Charakteryzuje się to trwałym wzorcem ignorowania i naruszania praw innych, w tym prawa, norm społecznych i praw innych osób. Niektóre cechy związane z psychopatią, takie jak brak empatii, poczucia winy czy brak wyrzutów sumienia, mogą pokrywać się z kryteriami ASPD. Główny bohater jest niezdolny do dostosowania się do norm społecznych, impulsywny, skłonny do manipulacji, kłamstw, oszustw oraz angażujący się w niebezpieczne sytuacje. Jest niezdolny do głębokich uczuć, egoistyczny, przy czym charyzmatyczny, nie odróżnia prawdy od kłamstwa oraz posiada powierzchowny urok. Ważne jest jednak pamiętanie, że jest to fikcyjne przedstawienie i nie powinno być używane jako podstawa do wyciągania wniosków dotyczących rzeczywistych stanów zdrowia psychicznego.
Literatura cytowana:
  • Czajkowski, Wojciech, and Patryk Pokornicki. „Psychopatic Traits in Interpersonal Relation.” Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje 35, no. 35 (September 30, 2019): 9–36. strona www.
  • Anna Mikołajczyk, «"Zła” osobowość: deficyty w przyswajaniu norm moralnych jako wyznacznik osobowości psychopatycznej», Kultura i Wychowanie, 2013, 5, , s. 104-120
  • Fallon, J. H. (2013). „The psychopath inside: a neuroscientist’s personal journey into the dark side of the brain”. New York, Current.
  • American Psychiatric Association (2013) „Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders”, 5th edn (DSM-5). Washington, DC: APA.
  • Cleckley H. (1976) „The Mask of Sanity: An Attempt to Clarify Some Issues about the So-called Psychopathic Personality”, 5th edn. St. Louis, MO: Mosby.
  • Hare R. D., Hart S. D., Harpur T. J. (1991) „Psychopathy and the DSM-IV Criteria for Antisocial Personality Disorder”, Journal of Abnormal Psychology 100: 391–8.



Tytuł: American Psycho
Dystrybutor: Syrena
Data premiery: 20 października 2000
Reżyseria: Mary Harron
Zdjęcia: Andrzej Sekuła
Muzyka: John Cale
Rok produkcji: 2000
Kraj produkcji: Kanada, USA
Czas trwania: 101 min
Gatunek: thriller
Zobacz w:

Tytuł: American Psycho
Tytuł oryginalny: American Psycho
Data wydania: 7 października 2015
Przekład: Jędrzej Polak
ISBN: 978-83-7998-059-8
Format: 512s. 115×168mm
Cena: 15,90
Gatunek: obyczajowa
Zobacz w:
powrót; do indeksunastwpna strona

71
 
Magazyn ESENSJA : http://www.esensja.pl
{ redakcja@esensja.pl }

(c) by magazyn ESENSJA. Wszelkie prawa zastrzeżone
Rozpowszechnianie w jakiejkolwiek formie tylko za pozwoleniem.