ML: Myślę, że nie tyle nasze gusta, co raczej oczekiwania wobec "Września" są różne. Choć "Blok nr 7" Kowalskiego rzeczywiście jest dobrze narysowany i opowiedziany, a także bezsprzecznie ciekawy i wciągający, to ja jednak w antologii wojennej szukam przede wszystkim komiksów o wojnie, a nie tylko chronologicznie umieszczonych w czasach wojny.
Dwa pozostałe komiksy, które szczególnie mi się spodobały, opowiadają w zasadzie tę samą historię. Mówię tu o "Przebiciu" Ziuta oraz o "Ucieczce anioła" Truścińskiego i Kołodziejczaka. Oba te komiksy nawiązują do powojennych aresztowań i prześladowań żołnierzy AK, jednak każdy z tych komiksów robi to w zupełnie inny sposób, innymi metodami. Ziuto przedstawia historię pułkownika Radosława, dowódcy powstańczego zgrupowania, w skład którego wchodziły m.in. bataliony szarych szeregów "Zośka" i "Parasol". Radosław, jak i wielu jego żołnierzy, po wojnie został aresztowany przez służby bezpieczeństwa. Ziuto pomija jednak samą wojnę, a powstanie warszawskie przedstawia z perspektywy bawiących się dzieci. Dzieci, które chcą przez chwilę poczuć się jak swoi bohaterowie, żołnierze walczący w powstaniu. To właśnie na placu zabaw dociera do nich wiadomość o aresztowaniu i uwięzieniu Radosława i innych powstańców. Uważam, że wykorzystanie dziecięcych bohaterów, z ich niezrozumieniem zasad polityki i sytuacji powojennej, dało autorowi doskonały sposób na podkreślenie bezsensu, absurdalności i niedorzeczności akcji represyjnych wobec żołnierzy AK. Z kolei komiks Truścińskiego i Kołodziejczaka, choć opisuje to samo zagadnienie, czyni to w diametralnie inny sposób. "Ucieczka anioła" to komiks okrutnie dosłowny w niektórych miejscach, brutalny i przykuwający wzrok świetnymi rysunkami. Wciąż jednak pod fasadą okrucieństwa kryje się piękny i poetycki hołd złożony bohaterskim, prześladowanym po wojnie, żołnierzom.
MH: "Ucieczka Anioła" również przypadła mi do gustu. Nie tyle ze względu na przesłanie, ale na dosadność opowieści i rysunki Przemka Truścińskiego. Mówiąc o dzieciach w wojennych opowieściach, poruszyłeś ciekawy wątek. Nie wiem, czy zauważyłeś, ale wojna pokazywana oczami dzieci lub przez nich w jakiś sposób oceniania, powraca również w komiksach Mateusza Skutnika i Huberta Ronka. W pierwszym z nich włoskie dzieci dowiadują się o bohaterskiej walce Polaków pod Monte Cassino, w drugim powraca wspomniane przez ciebie, właściwe dzieciom, niezrozumienie spraw dorosłych, które doskonale obnaża głupotę i paradoks prowadzenia jakiejkolwiek wojny.
ML: "Czwarta bitwa" Mateusza Skutnika ma dla mnie zbyt edukacyjny charakter. To niekoniecznie wada, ale osobiście wolałbym, żeby autor bitwę pod Monte Cassino przedstawił w jakiejś ciekawszej, nieco mniej narracyjnej formie. Z kolei komiks "Zbieracze" Huberta Ronka rzeczywiście w ciekawy sposób przedstawia wojnę oczyma dziecka.
MH: W ramach dygresji wspomnę, że porównując "Wrzesień" do wydanej niedawno w Słowenii antologii "Warburger", można zauważyć, że wojna w komiksie kojarzy się twórcom przede wszystkim z losami własnego kraju. Wszystkie opowieści we "Wrześniu" dotyczą Polski, tymczasem w "Warburgerze" dominuje temat wojny na Bałkanach. I o ile dla naszych twórców "nasza" wojna stanowi odległa przeszłość, dla twórców z Bałkanów jest ciągle żywa, co na pierwszy rzut oka widać w ich pracach.
ML: Pomimo tego, że autorzy "Września" nie widzieli wojny na własne oczy, myślę, że większości z nich dobrze udało się wychwycić klimat wojenny i ideały, jakie przyświecały polskim żołnierzom. Osobiście najbardziej mnie cieszy, że w większości zaprezentowanych komiksów dominującą rolę odgrywa element humanistyczny. To dobrze, że polscy twórcy komiksowi potrafią dostrzec w tematyce wojennej nie tylko strzelaniny, bitwy - które, nie ma co ukrywać, mogą stanowić świetny materiał wizualny dla rysownika komiksu - ale przede wszystkim ludzi, których wojna dotyka. Przykładem takiego podejścia do tematu może być między innymi otwierający antologię komiks Rafała Skarżyckiego i Tomka Leśniaka, w którym nie pada ani jeden strzał, a jednak bez wątpienia jest to komiks na wskroś wojenny.
MH: I nie tylko ten. Jak już mówiłem, wielu twórców zdecydowało się pokazać wojnę poprzez pryzmat losów jednostki. Trzeba przyznać, że książka ta jest zbiorem bardzo wyważonym tematycznie. Duża tutaj zasługa redaktora tomu - Tomka Kołodziejczaka. Zdaje się, że kilka komiksów odrzucił i poprosił o narysowanie nowych. Dzięki takiemu doborowi twórców oraz dużej staranności w doborze komiksów, otrzymaliśmy bardzo wartościowy album.
Zastanawia mnie jednak co innego. "Wrzesień" to druga antologia Egmontu, prezentująca dokonania polskich twórców komiksu. Poprzednia, zatytułowana po prostu "Komiks", była swoistym przełomem. Oto w 2000 roku poważne wydawnictwo wydało antologię podsumowującą ostatnie lata polskiego komiksu. Zaczęła się nowa era. Po trzech latach otrzymujemy kolejną, tym razem tematyczna antologię. Kolejny przełom?
ML: "Przełom" to duże słowo i nie jestem przekonany, czy odpowiednie w tym przypadku. Na pewno jednak jest to krok w bardzo dobrym kierunku. Zdecydowanie jest to pierwsza, w pełni udana, spójna i przemyślana polska tematyczna antologia komiksowa. Na jej przykładzie widać, że zarówno polscy autorzy komiksów dojrzeli do tego, żeby pisać i rysować dobre komiksy na zadany temat. Z drugiej strony mam nadzieję, że rzetelna praca redaktorska Egmontu, włożona w wybór najlepszych komiksów, da do myślenia pozostałym wydawcom, często publikującym w swoich antologiach chyba wszystkie nadesłane komiksy, niezależnie od ich poziomu i wartości. Teraz jednak poprzeczka w zakresie antologii tematycznych została ustawiona na wysokim poziomie.
MH: Jak pamiętam, oceniając antologię "Komiks" również ostrożnie posługiwaliśmy się słowem "przełom". Patrząc na perspektywę tych kilku lat można powiedzieć, że sporo się zmieniło - wydaje się coraz więcej albumów, pojawili się nowi autorzy. Nie zmieniło się jednak aż tyle, by nie było miejsca na antologie, szczególnie tematyczne, możliwie kompleksowo prezentujące obecny stan polskiego komiksu.
ML: I oby te kolejne antologie tematyczne były co najmniej na takim poziomie jak "Wrzesień".
– kanał informacyjny ogólny
