Dziwnymi drogami chodzą po świecie świadectwa totalitaryzmu sowieckiego. Może i nie zdumiewa aż tak bardzo to, że do dziś istnieją poważni wyznawcy, przepraszam za brzydkie słowo, materializmu dialektycznego, bo jak wszystkie, nawet najdziwaczniejsze religie i on ma prawo do istnienia. Naprawdę jednak zaskakuje fakt, że akurat w kraju z taką historią jak Polska w dalszym ciągu literatura dotycząca świadectw tego totalitaryzmu nie jest odpowiednio nagłaśniana i tłumaczona, żeby nie powiedzieć spychana na margines. Oczywiście wspomnienia Polaków, takich jak Józef Czapski, Gustaw Herling Grudziński czy Anatol Krakowiecki, są dość szeroko znane (chociaż co do tego ostatniego, mam pewne wątpliwości). Jednak jeśli chodzi o literaturę świadectwa tworzoną przez innych więźniów totalitaryzmu sowieckiego to większość zna na pewno Aleksandra Sołżenicyna, niektórzy może Warłama Szałamowa. Tymczasem pozycje tak wybitne jak książki Margarete Buber Neumann, która prosto z obozu w Karagandzie została przekazana do Ravensbrück, zgodnie z umową sowiecko-nazistowską z sierpnia 1939, jako komunistka niemiecka, pozostają nieznane w języku polskim. Tak jej książka o obozach sowieckich i niemieckich (jako, że więziona była w obu totalitaryzmach), jak i książka o obozowej przyjaciółce Milenie Jesenskiej (tłumaczenie wydano w 2003: „Milena – ukochana Kafki: Biografia”) są godne poznania. Sama Buber Neumann, synowa filozofa Martina Bubera, była obok Grudzińskiego i Hanny Arendt jedną z pierwszych osób na Zachodzie, które odważyły się postawić znak równości między totalitaryzmem sowieckim a nazistowskim. Pośród prawie nieznanych należałoby wymienić Irinę Ratuszyńską, poetkę, więzioną jeszcze za Gorbaczowa, znaną nam tylko dzięki przekładom Wiktora Woroszylskiego i autorkę jednej z najwybitniejszych książek o stalinizmie i Kołymie, Eugenię Ginzburg. Dopiero w 2010 ukazało się pełne wydanie jej książki „Stroma ściana” we wspaniałym, prawie poetyckim tłumaczeniu Andrzeja Mandaliana, który „wielkiej czystki” doznał na własnej skórze: jego ojciec został rozstrzelany, a matka wyszła z sowieckiego więzienia dopiero po wojnie. Pierwszy tom w tłumaczeniu Mandaliana został wydany wprawdzie w 1990, ale na całość przyszło czekać prawie dwadzieścia lat. Być może na decyzję wydawców wpłynęło pojawienie się ekranizacji tych wspomnień (moim zdaniem wybitnie nieudanej), która znana jest w Polsce pod tytułem „Wichry Kołymy”. Tym niemniej dobrze, że ta książka się ukazała. Jest to nie tylko wybitne świadectwo czasów, ale i wspaniale napisane dzieło literackie, które pomimo dość sporej objętości (ponad 600 stron) i ciężaru tematu pochłania się jednym tchem.