Motyw przeznaczenia w twórczości Andrzeja Sapkowskiego
Andrzej Sapkowski
‹Wieża Jaskółki›
Świat przedstawiony w tym dziele jest polem walki dobra ze złem, lecz równocześnie zderzają się tu prawda z kłamstwem, szlachetność i niegodziwość czy łaska z okrucieństwem. Czytelnik odnosi wrażenie, że cały utwór jest rozprawą na temat ponadczasowej egzystencji ludzkiej. We wszystkich aspektach życia istot tego zagmatwanego miejsca, występuje w niepośledniej roli przeznaczenie, pojęte jako siła sprawcza istnienia. Wyrazem przekonań Geralta z Rivii, czołowej postaci pięcioksięgu o wiedźminie niech będzie przytoczony fragment „Wieży jaskółki” – czwartej części pięcioksięgu:
– Załóżmy przez chwilę – rzekł spokojnie elf – że ja faktycznie wiem, co ma się stanie, że widzę przyszłość. Jeżeli powiem ci (tzn. Geraltowi – przyp. A.P.), że to, co ma się stać, stanie się i tak, niezależnie od czynionych przez ciebie wysiłków? Od podejmowanych inicjatyw? Jeśli zakomunikuję ci, że mógłbyś wyszukać sobie jakieś spokojne miejsce na ziemi i siedzieć tam nic nie robiąc, czekając na nieuniknione konsekwencje wydarzeń, czy zdecydujesz się na coś takiego?
– Nie.
– A jeżeli zakomunikuję ci, że twoja aktywność, świadcząca o braku wiary w niezachwiane mechanizmy Celu, Planu i Rezultatu, może, choć prawdopodobieństwo jest nikłe, rzeczywiście zmienić co nieco, ale wyłącznie na gorsze? Czy przemyślisz sprawę ponownie? Ach, już z twojej miny widzę, że nie. ([WJ] s.245).
Ten tekst wyraża przekonanie rozmawiającego z wiedźminem Avallac’ha o sile oddziaływania przeznaczenia, o jego niepowstrzymanej mocy. „Musi się stać to co przeznaczone„ mówi Wiedzacy, nic nie powstrzyma wielkiej machiny losu. Ostatnia część pięcioksięgu pokazuje jak bardzo mylił się elf sądząc, że wie co będzie. Nikt nie zna Planu świata, i dlatego Dziecko Starszej Krwi nie posłużyło elfom jako przepustka do innych światów, innych wymiarów. Błąd Avallac’ha, to nieświadomość własnej niepełnej wiedzy. Sądził, że wie wszystko – bardzo się mylił. Postawa Geralta, który już nie wierzy w przeznaczenie, w „odgórne zamysły twórców” ([WJ] s.247) pokazuje odbiorcy jak bardzo zmieniła się filozofia życiowa tego bohatera. Sprzeciwia się niezachwianym mechanizmom rządzącym jego światem, ponieważ sądzi, że może zmienić tą rzeczywistość. Widzimy jak wielka jest jego determinacja w dążeniu do celu. Wiedźmin nie zastanawia się nad skutkami swojego postępowania, nie interesuje go świat, lecz nie może zdobyć się na zupełną obojętność. Z tych rozterek wewnętrznych wypływa pewna specyficzna postawa światopoglądowa. Geralt uważa, że Cirilla jest mu przeznaczona, jest to więc przekonanie o obecności jakiejś siły sprawczej, mówi jednak że koncepcja „odgórnych zamysłów stwórców” to „metafizyczny komunał” ([WJ] s.246). Postawa taka jest daleko idącym ograniczeniem ideowych koncepcji filozofii fatalistycznej tzn.: wiedźmin postrzega rzeczywistość tak jak jest mu wygodnie. Oszukuje siebie, wmawiając innym, że sprawy tego świata są mu obojętne podobnie jak w rozmowie z Avallac’hem jest nieszczery, gdy mówi, że nie wierzy w wyższą formę istnienia kontrolującą los i życie.
Cała powieść wiedźmińska jest przedstawieniem problemu istnienia. Autor pokazuje odbiorcy losy jednostki, która jest kamyczkiem wpadającym w tryby żaren. Przeznaczenie jest tutaj maszyną, której budowniczy kontroluje świat. Nawet najwybitniejsza jednostka jest tylko pyłem unoszącym się w przestrzeni czasu.
Nie można pokonać przeznaczenia, można tylko stawić mu czoła. Bohaterowie pięcioksięgu próbują przeciwstawić się swojemu losowi. Nie chcą i nie mogą pogodzić się z fatum, nie potrafią być pasywnymi marionetkami poruszanymi niewidzialną ręką kreatora ich rzeczywistości. Sapkowski przedstawia czytelnikowi świat, w którym umieszcza postacie niedopasowane, takie które prędzej czy później muszą wejść w konflikt z siłami rządzącymi ich rzeczywistością. Cała twórczość Sapkowskiego jest ciągłym zadawaniem pytań, które autor pozostawia bez jednoznacznej odpowiedzi. Wydaje się, że pięcioksiąg jest pewnego rodzaju perwersyjnym doświadczeniem pisarskim twórcy. Autor umieszcza postacie będące wielkimi indywidualnościami w brutalnym świecie wojen i rzezi. Główne postacie występujące w świecie wiedźmina charakteryzują się nieprzeciętnymi umiejętnościami i doskonale poruszają się w otaczającej ich rzeczywistości, jednocześnie zaś są to jednostki wyobcowane. W tym świecie pełnym dziwadeł, straszydeł i potworów wszelkiej maści, Geralt, Yennefer i Ciri nie potrafią się odnaleźć. Osoby te znajdują się poza obszarem zainteresowań wszelkiej społeczności, są to postacie niewyobrażalnie samotne. Jednocześnie zaś wszyscy są głęboko przekonani, że musi istnieć jakiś cel, ku któremu należy zmierzać. Ich cechą wspólną jest owa inność, która piętnuje życie. Każda z tych postaci jest odmienna, jednak posiadają wspólną cechę: nie przystają do otaczającego ich świata. Nie znając swojego miejsca w tej rzeczywistości próbują sobie odpowiedzieć na pytanie: po co istniejemy?
Andrzej Sapkowski
‹Pani jeziora›
Przeznaczenie u autora „Miecza przeznaczenia” jest przede wszystkim pojmowane jako wielka machina, której precyzyjny mechanizm prowadzi do z góry zamierzonego celu. Wyrazicielem tej koncepcji jest z całą pewnością elf Wiedzący Avallac’h.
W pewnym sensie cała rasa elfów jest najbliższa tej idei. Widzimy tutaj czytelną alegorię do rzeczywistości naszego świata: fataliści to najczęściej ludzie nie mający nic do stracenia. Rasa elfów wymiera, zatem najłatwiej jest głosić przekonanie o nieuchronności losów świata. W ten sposób przywódcy elfów uchylają się od odpowiedzialności za swój lud, za to co spotyka Starszą Krew. Trudno jest jednak mówić o tym, jakoby przeznaczenie nie wypełniało określonego wcześniej, aczkolwiek bliżej nieznanego nikomu, planu. Motyw wieszczenia Cirilli, księżniczki Cintry jest wystarczającym na to dowodem. Przeznaczenie działa przez cały czas trwania akcji pięcioksięgu, ma ono zasadniczy wpływ na losy bohaterów. Niejednokrotnie przekonujemy się o potężnej mocy losu, który całkowicie panuje nad przebiegiem wydarzeń w utworze. Nie jest to jednak jedyna funkcja opatrzności w twórczości Andrzeja Sapkowskiego. Los, bardzo często jest postrzegany przez bohaterów jako zło, z którym należy walczyć. Fatum staje się zatem siłą napędzającą akcję powieści, siłą, która próbuje wpływać na bohaterów, lecz nie zawsze los zwycięża. Nie każdy jednak potrafi zmienić swoje życie, udaje się to tylko nielicznym wybitnym jednostkom. W opowiadaniu zatytułowanym „Kwestia ceny” czytamy:
A zatem ja, biedny wiedźmin, mam stawić czoło przeznaczeniu silniejszemu od królewskiej woli. Wiedźmin walczący z przeznaczeniem! Cóż za ironia ([OŻ] s.138).
Motyw walki z przeznaczeniem, który jest wielokrotnie powtarzany w twórczości autora pięcioksięgu służy budowaniu akcji w powieści. Tylko nieliczni jak Geralt są w mocy przeciwstawić się sile sprawczej losu. Wiedźmin z Rivii rozumie doskonale swoją rolę w rzeczywistości świata fantasy, lecz nie może pogodzić się ze świadomością własnej bezsilności, dlatego mimo iż wie, co go czeka nigdy nie odwraca się, by nie zobaczyć, że jego życie już zaplanowano. Jednak wiedźmin nie zajmuje w dziełach Sapkowskiego określonego stanowiska, jest niezdecydowany, aż do śmierci. Przekonania, które głosi rzeźnik z Blaviken nie są popierane czynami, wręcz odwrotnie czyny przeczą jego słowom. Geralt jest bardzo oryginalnym polem walki pomiędzy siłami przeznaczenia i wolną wolą nieprzeciętnej jednostki. Pełna sprzeczności postać wiedźmina to bohater żywy, niejednoznaczny i wielowymiarowy. Emocje, którym ulega, sprawiają, że postać ta staje się ciekawsza a poprzez swoją niedoskonałość prawdziwsza i bliższa odbiorcy dzieła. Przeznaczenie występuje więc także w roli wroga wolności, jest także nierozerwalnie związane z głównymi bohaterami, którzy walczą o wolność wyboru. Każda postać chce sama kierować swoim życiem, jednakże ci którzy odczuwają obecność niewytłumaczalnej siły sprawczej, mogą kreować swój los naprawdę. Wreszcie fatum pomaga uporządkować świat przedstawiony dzieł Sapkowskiego. Los kieruje życiem bohaterów, ich dzieje nieustannie splatają się ze sobą. Niewidzialny kreator czasu i przestrzeni jest stale obecny w świecie Yennefer i Ciri. Przeznaczenie jest zagadką, którą każdy chce rozwiązać, ponieważ gdy zostanie odgadnięta losy świata będą bezpieczne, nikomu jednak to się nie udaje.
Dziś już nie sposób wyobrazić sobie dzieła Andrzeja Sapkowskiego, w którym pisarz nie porusza tematyki egzystencjalizmu i fatalizmu. W każdym opowiadaniu, w każdej części pięcioksięgu autora „Ostatniego życzenia” przeznaczenie odgrywa niepoślednią rolę. Wydaje się, że temat ten jest szczególnie bliski pisarzowi. Poprzez swoje dzieła Sapkowski polemizuje z czytelnikiem, wciąga go w pewien rodzaj gry, w której to on zna wszystkie zasady. Czytając dzieła króla polskiej fantasy poznajemy dylematy dręczące większą część ludzkiej populacji na ziemi. Czym jest zatem przeznaczenie w twórczości Andrzeja Sapkowskiego? Czy jest to siła sprawcza napędzająca akcję wszystkich powieści? Czy może jest wielką siłą, uosobieniem zła, które należy pokonać? Czy mamy tu do czynienia z osobliwą personifikacją odwiecznych sił ciemności, które występują pod nazwą przeznaczenia? A może jest to po prostu los wszystkich istot narodzonych i mających się począć zapisany gdzieś już przed początkiem istnienia? Wydaje się, że wszystkie te koncepcje są jednakowo prawdziwe. Bowiem tak jak niejednoznaczna jest przepowiednia Itliny, tak też w całej twórczości Sapkowskiego nie znajdziemy jasnych jednoznacznych odpowiedzi na te pytania.
Dzięki tej pracy udało mi się lepiej wczuć w realia świata wykreowanego przez Sapkowskiego, jak również jaśniej pojąć motyw przeznaczenia w jego powieściach. Było to bardzo przydatne, jako że obecnie przygotowuję się do konkursu języka polskiego, a "Wiedźmin" jest jedną z wymaganych lektur. Dziękuję :)