I wygórowane oczekiwania. Oparty na słynnej powieści Iana McEwana, z doborową obsadą młodych, zdolnych aktorów, z epizodem wspaniałej damy brytyjskiego kina Vanessy Redgrave, nakręcony przez obiecującego reżysera, nagrodzony Złotym Globem i BAFT-ą – taki film nie mógł nie budzić wielkich emocji i poruszenia w świecie ruchomych obrazów. Natychmiast chciałoby się otrzymać owoc geniuszu, ponadczasową refleksję, coś będącego w stanie przeskoczyć oczekiwania. Tymczasem częściowo właśnie to się dostaje, ale film i tak nie wytrzymuje starcia z surowszym niż zwykle spojrzeniem widza. Bo jest słabszy od wyimaginowanego ideału. I w ten sposób wyobraźnia ma destrukcyjny wpływ nie tylko na odbiór widowni, ale i na sam film, który przecież wbija się w świadomość widza powoli, ale systematycznie. A tak potrafią tylko dobre filmy.

Bogata wyobraźnia i odseparowanie od rzeczywistości ma również destrukcyjny wpływ na główną bohaterkę „Pokuty”, Briony Tallis. W momencie gdy zaczyna się film, Briony ma 13 lat i usposobienie sprytnej kobietki. Jednak jej obycie i przebiegłość okażą się tylko pozorem, fasadą dla skomplikowanej, nieprzeniknionej i trochę zbyt bogatej osobowości, życiowej nieporadności i niewiedzy. Jedno wydarzenie i jedno oskarżenie dziewczynki, którego ciężar w pełni zrozumie dopiero po latach, sprawi, że całe jej życie oraz pisarska twórczość kręcić się będą wokół obsesyjnie powracającego poczucia winy i próby zmycia z siebie psychicznego piętna. To właśnie wątek Briony okazuje się najciekawszym, najgłębszym, najbardziej refleksyjnym wątkiem „Pokuty”. Niesłusznie Joe Wright wysuwa na pierwszy plan historię miłości siostry Briony, Cecilii, i syna gospodyni, Robbiego, którzy rozdzieleni więzieniem i wojną aż do końca nie przestaną snuć romantycznych wizji o swojej wspólnej przyszłości. Między Keirą Knightley a Jamesem McAvoyem nic się nie dzieje – mimo ich niezłego aktorstwa, ciekawej sceny erotycznej i wielokrotnych zapewnień o uczuciu, nie sposób całym sobą zaangażować się w ich dramat. Natomiast zrozumienie ciężaru, z jakim musi żyć Briony, przychodzi łatwo. Dzieje się tak dzięki świetnie przemyślanej reżyserii tego fragmentu filmu i znakomitych ról aktorek wcielających się w bohaterkę na różnych etapach jej życia. Saoirse Ronan grająca trzynastoletnią Briony wydaje się zupełnie świadoma dramatu swojej postaci: tworzy obraz dziewczynki o dorosłym, zimnym spojrzeniu kryjącym zlęknione dziecięce ja, chcące coś znaczyć i wciąż doświadczać więcej i więcej. Portret ten rozwija Romola Garai jako osiemnastoletnia Briony, już przytłoczona wojną oraz tragedią z własnego domu, której punktem zapalnym okazał się straszny w konsekwencjach błąd dziewczyny. Właśnie na tym etapie Briony zaczyna również rozumieć swoją funkcję jako pisarki, powoli dorasta do roli artysty traktującego swoją pracę i talent jako narzędzie do opisywania własnych doświadczeń i ludzkich cierpień, a nie jako rozrywkę, zabawną igraszkę czy odskocznię od rzeczywistości. Choć właśnie tak powinno się stać: w czasie wojennego piekła pisarstwo siłą rzeczy mogłoby być snem pozwalającym przetrwać na jawie. Ale postać Briony podporządkowana jest w całości tytułowej pokucie, więc jej pasja zaczyna być obowiązkiem, drogą do oczyszczenia i ulżenia cierpieniu. Na końcu tej drogi złożoność psychologiczną bohaterki domyka tylko jedną sceną Vanessa Redgrave w roli starej Briony. Aktorka z łatwością budzi współczucie dla swojej bohaterki, odkrywa jej delikatność, w młodości ukrytą pod fałszywą obojętnością, i nawet wydaje się cieszyć z nadchodzącej śmierci, która wreszcie ukróci ciągnącą się przez całe życie emocjonalną mękę.

Z pewnością męką nie jest sam film, oferujący wiele, choć trochę mniej, niż się spodziewano. W pierwszej połowie reżyser ociera się o doskonałość, ekranową perfekcję, twór bliski celuloidowemu ideałowi. Ekspozycja relatywizmu wydarzeń, subiektywizmu i względności prawdy biorą tu górę nad samą fabułą. Konstrukcja narracji pozwala przyjrzeć się z bliska złudności tego, co widzimy. Każde wydarzenie okazuje się iluzją, bo bez określonego kontekstu może być dowolnie zinterpretowane, przekłamane, a nawet zupełnie niezrozumiane. Wright cofa taśmę filmową, pozwala przeanalizować pozornie znane już sceny z nowego punktu widzenia, skupia się na szczegółach mających niebagatelny wpływ na późniejszy rozwój sytuacji, pokazuje z bliska twarze aktorów, jak gdyby chciał przez nie przeniknąć i odczytać skomplikowaną sieć myśli ich bohaterów. W drugiej części filmu, gdy akcja przesuwa się cztery i pięć lat do przodu, reżyser dystansuje się, odsuwa obiektyw od spojrzeń i gestów, staje gdzieś obok. Pokazuje wielkie połacie zniszczonej wojną ziemi, Londyn, oddział szpitalny, Dunkierkę. Próbuje nadać filmowi epicki rozmach, ale niestety nie jest w tym najlepszy. Właśnie dlatego „Pokuta” traci duszną, nerwową atmosferę początku, rozwija skrzydła, ale paradoksalnie obniża loty. Zwłaszcza wątek wojennej przeprawy Robbiego, obliczony na silne przeżycia, porusza jedynie ze względu na aktorstwo Jamesa McAvoya, a nie tłumy statystów. Dopiero gdy reżyser porzuca jego historię i skupia się na kobiecych bohaterkach, Briony i Cecilii, film znów wzbija się na wyżyny, by od nowa zaintrygować publiczność.

Na szczęście wtedy, gdy w filmie Wrighta widać materiał na wielkie dzieło kinematografii brytyjskiej, widz dostaje oprócz kwestii tytułowej pokuty i winy kilka innych znaczących tematów: sumienia jako wewnętrznego przewodnika, istotnego aktu przebaczenia, zagubienia w meandrach własnych obsesji. Jest jeszcze temat przypadku…Czy to przypadek sprawił, że „Pokuta” urzekła krytyków tak w Wielkiej Brytanii, jak i USA? Niezupełnie, choć na pewno ślepy los miał coś z tym wspólnego. Bo „Pokuta” zastanawia, czaruje i przypomina wielkie kino z zakurzonej przeszłości, w którym miłość, wojna i dramat mieszały się w poruszającą jedność. Została dobrze zagrana i wyreżyserowana. Słynny „stuk” maszyny do pisania rozbrzmiewa długo po seansie. Brakuje tylko tego „czegoś” wykreowanego przez niemożliwe do spełnienia oczekiwania światka filmowego i widzów. Miejmy nadzieję, że to odpokutują.