Po upadku PRL-u nic już nie stało na przeszkodzie, by pisać o Rosji zarazem prawdziwie i zajmująco. Pierwszy dał sygnał Kapuściński w „Imperium” (1993), w ślad za nim ruszył – nieprzerwanie od 1990 roku współpracujący z pismem Adama Michnika – Jacek Hugo-Bader. Owocem jego częstych podróży na Wschód były systematycznie publikowane w „Magazynie” „Gazety Wyborczej” reportaże, które osiem lat temu zebrane zostały w pokaźny tom zatytułowany „W rajskiej dolinie wśród zielska”. Dwa miesiące temu, nakładem Wydawnictwa Czarne, ukazało się wznowienie tej fascynującej i – co najważniejsze – wciąż boleśnie aktualnej książki. Zawiera ona siedemnaście tekstów, mających swoje pierwodruki pomiędzy 1993 a 2001 rokiem. Autor przemierzył wówczas niemal cały dawny Związek Radziecki: od Krymu po krąg polarny, od Uralu po Kazachstan i Kirgizję, spotykając się zarówno z ludźmi władzy, jak i tak zwanymi „szarymi obywatelami”, z prawosławnymi, katolikami, żydami i muzułmanami. Starał się objąć myślą i piórem całe dawne imperium, które – ku wielkiemu zaskoczeniu współczesnych – choć miało trwać wiecznie, rozpadło się (i wciąż jeszcze rozpada) jak domek z kart na naszych oczach. W swoich reportażach Hugo-Bader sięga niekiedy w odległą przeszłość, docierając aż do początków radzieckiej Rosji („A rewolucja to przecież miała być przyjemność”, 1996). Interesuje go jednak również okres umacniania potęgi Kraju Rad już po drugiej wojnie światowej. Z jednej strony patrzy na lata 40., 50. i 60. ubiegłego wieku oczyma legendarnego konstruktora karabinu maszynowego AK-47 Michaiła Timofiejewicza Kałasznikowa („Towarzysz Kałasznikow”, 1993) oraz hołubionych przez sowieckie władze kosmonautów („Walentyna twist”, 1999), z drugiej – oczyma nierzadko prześladowanych i zamykanych w „szaraszkach” wybitnych naukowców, specjalistów od energetyki jądrowej („Archipelag złotego deszczu”, 2000). Najbardziej przejmujący tekst odnoszący się do przeszłości, czyli „Magazyn pomocy naukowych” (1999), poświęcony jest przeprowadzanym w latach 1949-1989 w okolicach kazachskiego Semipałatyńska próbnym wybuchom atomowym (o czym opowiada także wstrząsający film Rustiema Abdraszowa „Prezent dla Stalina”). Opisy przechowywanych po dziś dzień w semipałatyńskiej Akademii Medycznej „pomocy naukowych” – a mówiąc precyzyjniej: zanurzonych w formalinie zmutowanych istot, które były ludźmi – przerażają znacznie bardziej niż dziewięćdziesiąt dziewięć procent literackich horrorów. W takim kontekście nie dziwią słowa Hugo-Badera: „Znam radziecką wiarę w wódkę – że uleczy wszystko, każdą zarazę, nawet promieniowanie. Tutaj połowa alkoholików pije »dla zdrowia«, a druga połowa »na ból duszy«”.

Pozostałe reportaże poświęcone są współczesności Rosji i dawnych republik radzieckich, które wybiły się – bądź wciąż jeszcze próbują się wybić – na niepodległość. „Babska krucjata” (1995) opowiada o matkach i żonach, które w Czeczenii poszukują swoich zaginionych, wziętych do niewoli, a nierzadko już dawno – choć o tym albo nie wiedzą, albo nie dopuszczają tego do myśli – poległych synów i mężów. „Widok ze stuletniej morwy” (1997) jest próbą sportretowania generała Aleksandra Iwanowicza Lebiedzia – niegdyś bohatera wojny afgańskiej, później wpływowego polityka i gubernatora Kraju Krasnojarskiego, którego w końcu XX wieku wielu Rosjan chętnie widziałoby nawet na stanowisku prezydenta kraju. Tekst zatytułowany „Cały zbudowany jestem z ran” (1997), którego tytuł zaczerpnięty został z wiersza-piosenki Edwarda Stachury „Życie to nie teatr”, opisuje natomiast codzienne życie okaleczonych weteranów wojennych, którzy – ze zmiennym skutkiem – próbują przystosować się do podwójnie dla nich nowych realiów: życia w cywilu po upadku ustroju socjalistycznego, w którym się wychowali, dojrzeli i zrobili kariery. Wbrew pozorom, niektórzy z nich znakomicie się odnajdują w postkomunistycznej i prekapitalistycznej rzeczywistości, w której panują prawdziwie wilcze prawa. W „Zjednoczonym Emiracie Radzieckim” (1998) Hugo-Bader przygląda się bliżej Gazpromowi, powstałemu w 1988 roku po przekształceniu byłego Ministerstwa Przemysłu Gazowego ZSRR, któremu wiele miejsca poświęcił także brytyjski dziennikarz i ekonomista Edward Lucas w wydanej w naszym kraju w ubiegłym roku bardzo ciekawej pracy „Nowa zimna wojna. Jak Kreml zagraża Rosji i Zachodowi” (2008). Z kolei reportaż, który dał tytuł całemu zbiorowi, przenosi czytelników do Kirgizji, będącej jednym z najważniejszych na mapie świata szlaków narkotykowych, prowadzących z Afganistanu do Rosji i Europy Zachodniej. Kilka tekstów poświęconych jest życiu na dalekiej północy kraju, pod kręgiem polarnym. We wspomnianym już „Zjednoczonym Emiracie Radzieckim” możemy przeczytać o leżącym nad Zatoką Obską, trzysta kilometrów za kołem podbiegunowym, Jamburgu, który de facto stał się zamkniętym miastem Gazpromu. W „Chantyjskiej kniaziównie” (1998) autor odwiedza trzydziestotysięczny Salechard, wokół którego wciąż jeszcze mieszkają coraz bardziej degenerujący się autochtoni – Chantowie i Nieńcy. Z kolei „W Workucie pod tablicą ogłoszeń” (1999) kreśli obraz stolicy Republiki Komi, która w czasach radzieckich słynęła przede wszystkim z nadzorowanych przez NKWD łagrów.

Zbiór zamyka „Zona Lube” (2001) przedstawiająca, przez pryzmat piosenek niezwykle popularnej rosyjskiej grupy rockowej Lube, narodziny stołecznej mafii, której kolebką stały się podmoskiewskie Luberce. To zresztą jeden z tych reportaży Hugo-Badera, do których życie dopisało epilog. Wystarczy przypomnieć sobie ostatnie wybory prezydenckie w Rosji, w których zwycięzcą okazał się protegowany Władimira Putina – Dmitrij Miedwiediew. Po ogłoszeniu wyników głosowania 2 marca 2008 roku obaj panowie na oczach tysięcy moskwian zebranych na Placu Czerwonym i milionów widzów przed telewizorami ramię w ramię, równym krokiem dostojnie przemaszerowali pod murami Kremla, a z głośników towarzyszyła im właśnie muzyka Igora Matwijenki i jego kolegów. Tymczasem polski dziennikarz już siedem lat wcześniej, cytując anonimowego Rosjanina, pisał: „(…) to agresywnie nacjonalistyczna muzyka, która bardzo mocno wspiera władzę”. W niczym się nie pomylił. Szkoda tylko, że wznawiając „W rajskiej dolinie wśród zielska”, autor bądź wydawnictwo nie pokusili się o dokończenie pewnych historii. Z książki nie dowiemy się więc na przykład, że generał Aleksandr Lebiedź zginął w kwietniu 2002 roku na skutek obrażeń, jakich doznał w wypadku lotniczym śmigłowca, którym z kilkoma swoimi najbliższymi współpracownikami leciał na uroczyste otwarcie nowej trasy narciarskiej. Nie dowiemy się też o dalszej ekspansji ekonomicznej Gazpromu, którego jednym z pomysłów jest chociażby wybudowanie na dnie Bałtyku – omijającego Estonię, Łotwę, Litwę i Polskę – Gazociągu Północnego (Nord Stream). Nie obniża to wprawdzie w żaden sposób wartości książki, ale na pewno w niczym by nie zaszkodziło, gdyby do niektórych tekstów dopisano kilka zdań wyjaśniającego komentarza. Mimo ośmiu lat, które minęły już od premierowego wydania tomu (i siedemnastu od publikacji w „Gazecie Wyborczej” najstarszego tekstu), książka Hugo-Badera wciąż pozostaje aktualna i godna lektury. W dużej mierze jest to zasługa niezwykle żywego i emocjonalnego języka, ale w największym stopniu – kraju i ludzi, których dziennikarz opisuje. „W rajskiej dolinie wśród zielska” to podróż do swoistego skansenu, wielkiego terytorium na pograniczu Europy i Azji, który stanowi specyficzny (mikro)świat, rozdarty między mało chwalebną, ale za to mocarstwową przeszłością a pełną obaw i niebezpieczeństw przyszłością, między słabą demokracją a mocnymi tendencjami autorytarnymi, między trzeźwą oceną sytuacji a pijackim zwidem. Autor pozwala nam ten świat zrozumieć i poniekąd także go ucywilizować. Wspaniała książka o Rosji, jaką znamy, ale której chyba nigdy do końca nie zrozumiemy.