Tytuł najnowszego obrazu znanej niemieckiej (niegdyś trzeba by dodać: zachodnioniemieckiej) reżyserki i scenarzystki Margarethe von Trotta jest bardzo mylący. Film nie jest bowiem biografią słynnej myślicielki, uczennicy filozofa Martina Heideggera, opowiada o jednym zaledwie epizodzie z jej życia. Arendt (gra ją Barbara Sukowa, znana chociażby z „Homo Faber” Volkera Schloemdorffa i „Europy” Larsa von Triera) – niemiecka Żydówka – była studentką Heideggera, ale jej relacje z wykładowcą zdecydowanie wykraczały poza to, co powinno łączyć ucznia i mistrza. Kiedy w 1933 roku do władzy doszedł Adolf Hitler, Hannah zdecydowała się na opuszczenie Niemiec (inna sprawa, że nie miała wielkiego wyboru); w podjęciu tej decyzji pomogło jej w dużym stopniu postępowanie jej mentora, który nie tylko przystał do nazistów i przyjął zaoferowane mu przez Führera członkostwo w NSDAP, ale na dodatek na początek nowego roku akademickiego wygłosił pochwalne przemówienie pod adresem wodza III Rzeszy. Nie tylko młoda studentka nie potrafiła pojąć tego wyboru swego mistrza; wiele lat później, jako mieszkanka i obywatelka Stanów Zjednoczonych oraz osoba słynna już w całym świecie, wciąż zadawała sobie to pytanie. I to właśnie ten ciągle nierozstrzygnięty dylemat sprawił, że Arendt podjęła decyzję, która stała się punktem wyjścia do historii opowiedzianej przez von Trottę. Wątek Heideggera pojawia się w filmie tylko w retrospekcjach, właściwa fabuła dotyczy natomiast uczestnictwa filozofki w odbywającym się w Jerozolimie procesie nazistowskiego zbrodniarza wojennego Adolfa Eichmanna. Udało mu się w 1945 roku uciec z Niemiec do Ameryki Południowej, jednak po kilkunastu latach został wytropiony przez agentów Mossadu w Argentynie i porwany z Buenos Aires do Izraela, gdzie postawiono go przed sądem. Arendt postanawia wziąć w tym wydarzeniu udział jako korespondentka prestiżowego pisma „New Yorker”. Chce nie tylko stanąć oko w oko z człowiekiem współodpowiedzialnym za wymordowanie sześciu milionów Żydów; tak naprawdę pragnie zrozumieć, skąd u kulturalnego, inteligentnego i wykształconego człowieka wzięła się fascynacja zbrodniczą ideologią. Co spowodowało, że poszedł w ogień za Hitlerem. Jest bowiem przekonana, że zrozumiawszy Eichmanna, zrozumie również Heideggera. Nie jest jednak w stanie przewidzieć, jakie konsekwencje spowoduje cykl artykułów, które pojawią się w „New Yorkerze” po jej powrocie do Ameryki. Von Trotta popełniła jednak zasadniczy błąd – zbyt głęboko weszła w relacje rodzinne i przyjacielskie filozofki, co spowodowało, że podstawowy wydźwięk dzieła rozmył się w zupełnie niepotrzebnym deliberowaniu na temat codziennych trosk i radości bohaterki. To, co było zasadniczą osią fabuły, w wielu momentach zeszło na plan dalszy i straciło swe ostrze. W efekcie powstał film o… nie wiadomo czym – trudnym losie emigrantki, o kobiecie nieprzeciętnej, która nie potrafi nie wyrazić głośno swego, choćby najbardziej kontrowersyjnego, zdania, wreszcie o szczęściu rodzinnym dojrzałej pary. To, co najistotniesze, choć zaakcentowane – to jest głoszona przez Arendt teoria o „banalności zła” – schodzi na plan dalszy.

Japońskie anime „Grobowiec świetlików” to jeden z najpiękniejszych manifestów antywojennych, a jednocześnie jeden z najbardziej przejmujących, najsmutniejszych filmów o wojnie, jakie wydała jakakolwiek kinematografia. Fabuła filmu jest bardzo prosta. Jest rok 1945, Seita wraz z matką i małą siostrzyczką Setsuko mieszkają w nękanym wciąż amerykańskimi nalotami Kobe. Jego ojciec służy w marynarce wojennej, ale od dawna nie było już od niego żadnych wieści. Podczas jednego z nalotów matka zostaje ciężko ranna i w efekcie umiera. Dzieci przygarnia ciotka, ale krzywo patrzy na dwoje nowych osób do miski ryżu, zwłaszcza że wojenne porcje i tak są minimalne i Japonia głoduje. Seita unosi się honorem i wyprowadza z Setsuko do jaskini nad rzeką. Wszystko wskazuje, że mogą tam zacząć nowe życie, ale Seita nie ma doświadczenia w opiece nad małym dzieckiem, a pożywienia jednak wkrótce zaczyna brakować…

„Grobowiec świetlików” nie zastanawia się nad kwestiami odpowiedzialności za wojnę, nad uwarunkowaniami historycznymi. Nie pokazuje wielkiej batalistyki, poza nalotami paraliżującymi życie w Japonii. Nie zadaje ważnych pytań o ludzką naturę. Pokazuje po prostu dwoje ludzi, którzy w nieludzkich warunkach próbują przeżyć. Dwoje dzieci, które wciąż chcą nie tylko zjeść, nie tylko czuć się bezpiecznie, ale też mieć czas na zabawę. Owe tytułowe świetliki, zestawione ze światłami nadlatujących bombowców, wspólnie stanowią zderzenie dwóch światów – tego, w którym dzieci chciałyby być, i tego, do którego zmuszone są trafić. Seita, choć wydaje mu się, że jest już dorosły, pozostaje bezradny wobec otaczającego świata. Świata, który ogarnięty szaleństwem wojny, nie ma czasu zwrócić uwagę na losy dwojga małych ludzi.

W „Grobowcu świetlików” sceny przerażające przeplatają się z pięknymi, a film jest przy okazji arcydziełem animacji, wykonanym z największą starannością w każdym elemencie – scenografii, ruchów postaci, mimiki (Setsuko ma delikatnie ukazane typowe zachowania małego dziecka, potwierdzi to każdy rodzic). Najważniejsze jednak jest to, że szczerość, prawdziwość i bezgraniczny smutek tej historii musi poruszyć nawet najtwardszego człowieka. Słynny krytyk filmowy Roger Ebert nazwał „Grobowiec świetlików” jednym z najmocniejszych filmowych doznań emocjonalnych i bez wątpienia miał rację.