Arcydzieło czy po prostu dobry film? Komu należał się Oscar? Na czym polega zraniona duma irańskiego mężczyzny? Co ma wspólnego Iran z Polską? I co w ogóle wydarzyło się w pewnym mieszkaniu w Teheranie? O „Kliencie”, oscarowym filmie Asghara Farhadiego rozmawiają Piotr Dobry i Konrad Wągrowski.
Arcydzieło czy po prostu dobry film? Komu należał się Oscar? Na czym polega zraniona duma irańskiego mężczyzny? Co ma wspólnego Iran z Polską? I co w ogóle wydarzyło się w pewnym mieszkaniu w Teheranie? O „Kliencie”, oscarowym filmie Asghara Farhadiego rozmawiają Piotr Dobry i Konrad Wągrowski.
Dziś spoilujemy na potęgę.
Konrad Wągrowski: Na nasze ekrany wchodzi nagrodzony w tym roku Oscarem w kategorii najlepszego filmu nieanglojęzycznego „Klient” Asghara Farhadiego. Nie ulega wątpliwości, że film będzie porównywany z poprzednim oscarowym dziełem tego twórcy, słynnym „Rozstaniem”, ale także ze swym głównym tegorocznym konkurentem w wyścigu po nagrodę Akademii – „Tonim Erdmannem”. Wydaje mi się, że „Klient” przegrywa obydwie te rywalizacje. A ty jak sądzisz?
Piotr Dobry: Uważam wszystkie te filmy za fascynujące. Wszystkie też mają wspólną płaszczyznę – sprzedają nam obcą rzeczywistość, ale w sensie metaforycznym sporo mówią także o naszym polskim podwórku. Może i „Rozstanie” emocjonalnie podziałało na mnie nieco silniej, niemniej „Klient” to podobnie wybitne kino. „Toni Erdmann” zresztą też; mam tu problem ze stopniowaniem.
KW: A ja przy niewątpliwej uniwersalności „Rozstania” (przy jednoczesnym mocnym osadzeniu w irańskich realiach), przy całkiem oczywistym powinowactwie „Toniego Erdmanna” z naszą rzeczywistością, takiego odczucia nie miałem w przypadku „Klienta”. Być może zaważył na tym dość skomplikowany koncept wyjściowy dramatu (budynek się wali – przeprowadzka – lokal z przeszłością – pomyłkowa wizyta – przemoc), a być może to nieco męczące odwoływanie się do teatru i „Śmierci komiwojażera”, które było dla mnie takim nieco snobistycznym motywem sugerującym większą głębię i ponadczasowość.
PD: Ale ta paralela ze sztuką Millera nie jest przecież banalnym przełożeniem sytuacji 1:1, lecz wprowadza tropy z jednej strony uniwersalne, z drugiej – nienachalnie „wyjaśniające” irańską rzeczywistość, choćby poprzez humorystyczną scenę z prostytutką, która musi być zakryta od stóp do głów. W motywie cenzury odnajduję właśnie naszą polskość – głównie zaprzeszłą, peerelowską, ale też nie do końca, bo wciąż wiele tematów obyczajowych stanowi u nas tabu. Najbardziej przekładalna „na polski” jest jednak w „Kliencie” krytyka patriarchatu, pozycji kobiety w systemie – rozegrana przez Farhadiego po mistrzowsku, na styku wschodniego dramatu i zachodniego thrillera, do czego reżyser już nas przyzwyczaił.
KW: I tego thrillera mi tu trochę zabrakło. Oczywiście nie mam na myśli dreszczowca trzymającego w każdej scenie za gardło, ale w porównaniu z niesamowicie skonstruowanym „Rozstaniem” (do dziś nie mogę przeboleć, że Akademia Oscara za scenariusz dała wówczas sympatycznemu, ale chaotycznemu, pisanemu na kolanie „O północy w Paryżu”), w którym kolejne eskalacje konfliktu coraz bardziej budują napięcie, w „Kliencie” było raczej… letnio. Dopiero, przyznam, końcówka ma w sobie naprawdę dużą emocjonalną siłę.
PD: Widzisz, a dla mnie z kolei końcówka była ciut przeciągnięta, lekko nadwątlająca skrupulatnie budowany realizm, rzekłbym, że „o jedną zapaść za daleko”. Natomiast napięcie odebrałem jako konsekwentnie rosnące, od samego początku, gdzie Farhadi literalnie potraktował Hitchcockowską maksymę o trzęsieniu ziemi, przez ową tragiczną w skutkach pomyłkę, aż do finału.
KW: No dobra, zostawmy może warstwę „kryminalną”, wróćmy do przesłania społecznego. Jak i w przypadku „Rozstania” mamy tu zawoalowaną krytykę irańskiej rzeczywistości: groteskowość sytuacji, w której kobieta ubrana pod szyję gra bohaterkę wychodzącą spod prysznica, złożoną relację między głównym bohaterem i jego żoną, w której z pozoru mamy troskę, a w rzeczywistości, najpewniej, potrzebę męskiej dominacji, hipokryzję systemu, w którym prostytucja jest jednocześnie surowo karana i powszechnie dostępna, jakoś w tle również programową niewydolność służb publicznych. Bohaterka jest operowana na wspólnej sali, policja w ogóle nie pojawia się w tle. To chyba największy szok – że napad z pobiciem, a może i z przemocą seksualną – to nie jest do końca jasne – nie jest w opinii bohaterów powodem do natychmiastowego poinformowania policji.
PD: Nie jest, bo wchodzi tu ta kwestia męskiej dominacji, o którą zahaczyłeś. Bohaterów poznajemy jako inteligenckie małżeństwo oparte na relacjach partnerskich, ale gdy tylko kobieta zostaje zhańbiona, do głosu dochodzi zraniona męska duma, wkodowany kulturowo imperatyw zemsty nakazujący mężczyźnie stawiać najpierw siebie, a dopiero potem żonę w roli ofiary całego zdarzenia. Nie tyle liczą się uczucia Rany, ile honor Emada – tak w tym konkretnym przypadku, jak i w szerszej optyce mieszczącej cały system irański, a nawet pozairański, bo możemy tu w zasadzie przyłożyć dowolną strukturę patriarchalną, również polską. Dlatego mnie nie zszokowało, że bohaterowie nie chcą powiadomić policji o pobiciu z domniemanym gwałtem, bo i w naszej kulturze, teoretycznie bardzo przecież odległej, podobne zatajanie wykracza dalece poza zaniedbywalny problem. Bo wstyd, bo dodatkowy kłopot, bo „co ludzie powiedzą”.
KW: Tyle tylko, że ten gwałt jest jakby nieoczywisty, a napad jak najbardziej oczywisty i w sumie nie byłoby żadnych przeciwwskazań, by zgłosić sam akt przemocy. Problem w tym, że przemoc wynikła ze względu na fakt wzięcia Rany za prostytutkę, a więc ten seksualny kontekst ataku może łatwo przychodzić na myśl. I chyba to mają z tyłu głowy bohaterowie.
PD: Tak, i to oboje. Tyle że Rana chce to zostawić, zapomnieć, wyprowadzić się szybko w inne miejsce, zaś Emad drąży, szuka, pragnie wymierzyć sprawiedliwość na własną rękę. Zarazem Farhadi pokazuje tę jego przemianę niezwykle subtelnie, on nie przeistacza się nagle w Charlesa Bronsona z „Życzenia śmierci”, w nim cały czas walczy inteligent, człowiek sztuki, wychowawca, z urażonym samcem, rozdrażnionym przede wszystkim tym, że inny samiec śmiał tknąć jego „własność”. Widzimy ten wewnętrzny spór, narastającą agresję w sytuacjach prywatnych, między małżonkami, ale i w szkole czy w teatrze, w zachowaniu Emada, dotychczas łagodnego i dowcipnego, wobec swoich uczniów i kolegów.
KW: A jak w ogóle interpretujesz postać teścia Majida?
PD: Bardzo niejednoznacznie. W tym leży też siła filmu – do końca nie wiemy, jakie intencje kierowały Naserem, co właściwie zaszło w mieszkaniu wskutek fatalnej pomyłki. Pewni możemy być jedynie tego, że lincz na Naserze zniszczyłby kolejne rodziny. Farhadi nie przesądza o skali winy sprawcy, cały czas operuje domniemaniem, toteż w pewnym momencie zaczynamy paradoksalnie współczuć Naserowi, bo owszem, widzimy chodzącą żałość, kłamcę, dziwkarza, trochę jak „egzotyczne” odbicie lustrzane obleśnych wujaszków z wąsem z polskich wesel, ale zarazem widzimy starszego, schorowanego człowieka, postawionego pod ścianą za czyny, których być może nie popełnił. I tu znów wychodzi wirtuozeria Farhadiego w rozgrywaniu ambiwalencji ludzkiej natury.
KW: No właśnie – ten stary zadyszany pan jęczący „o, moje słabe serce” miałby dokonać brutalnej napaści? Gdyby sam się w jakimś stopniu nie przyznawał, trudno by w to uwierzyć. Rzeczywiście, Farhadi bardzo ładnie tu wygrywa niepewność widza (przyznam się, że do samego końca oczekiwałem, że pojawi się jeszcze ktoś trzeci, prawdziwy sprawca ataku). A może ten pan tak naprawdę jest niewinny, może kogoś kryje? Na przykład szwagra, w imię chorej męskiej solidarności? Co sądzisz o takiej interpretacji?
PD: Wydaje się niewiarygodna, bo jak wtedy wytłumaczyć brak numeru do zięcia? Jak wytłumaczyć zranioną stopę? Oczywiście to mogłoby być sfingowane, ale i wówczas bardzo naciągane. Widzę to tak, że w mieszkaniu na pewno był Naser, ale w najbardziej dla niego korzystnej wersji zdarzeń mógł nie zrobić niczego poza zajrzeniem do łazienki, do jakiej to pokusy zresztą się Emadowi przyznaje. A jednak chyba zdarzyło się coś więcej, co wnoszę po krętactwie, niekontrolowanych atakach płaczu Nasera, ale i po reakcjach Rany, która zdaje się nie mówić mężowi całej prawdy – w pewnym momencie nawet przypomina sobie, że spanikowała i sama wpadła na lustro, tak jakby chciała zdjąć z Nasera odium nie tylko domniemanego gwałciciela, ale i w ogóle napastnika, w obawie, że coraz bardziej niepoczytalny Emad zabije faceta. Nieco metafilmowego smaczku dodaje tu jeszcze fakt, że Ranę gra Taraneh Alidoosti, czyli tytułowa bohaterka „Co wiesz o Elly?”, historii zaginionej dziewczyny, której narzeczonego bardziej niż to, czy żyje, interesowało, czy się nie zhańbiła. Nikt jak Farhadi nie oddaje głosu kobietom Bliskiego Wschodu.
KW: Wracając do samych filmowych aspektów „Klienta”, bardzo mi się podoba styl reżyserii Farhadiego. To mądre wykorzystywanie zamkniętych przestrzeni, to sprawne zarządzenie dużymi grupami aktorów w jednej scenie, ta umiejętność wygrywania emocji na twarzach swych artystów. Świetnie to było też sfotografowane.
PD: Tyle superlatyw, a jednak uważasz „Klienta” za niegodnego Oscara. W każdym razie – za mniej godnego niż „Toni Erdmann”. Czy tylko przez ten niedostateczny impakt emocjonalny, który wspominałeś?
KW: Ale ja nie twierdzę, że to zły film.
PD: A ja nie twierdzę, że ty twierdzisz.
KW: Uważam po prostu, że wypada słabiej w porównaniu do wybitnego „Rozstania” i znakomitego „Toniego Erdmanna”, który zresztą zadziałał na mnie na bardzo różnych poziomach. „Klient”, niekwestionowany kawał doskonałej filmowej roboty, to film jednak wobec „Rozstania” nieco wtórny (formalnie i tematycznie) i nieco zbyt wystudiowany (te wszystkie wtręty teatralne), a przez to mniej angażujący. Co nie znaczy, że nie jest wart obejrzenia.
PD: Jak dla mnie – nawet wielokrotnego. I życzę nam więcej takich „problemów”, zagwozdek czy film jest arcydziełem, czy jest po prostu bardzo dobry.
– kanał informacyjny ogólny
