Ostatnio w polskiej fantastyce sporo się działo, jeśli chodzi o historie alternatywne. Pojawiły się „Wieczny Grunwald”, „Lód”, „Wallenrod”, „Jedna przegrana bitwa” czy wreszcie od dawna oczekiwana „Burza”. Warto zadać sobie pytanie, co jest powodem takiego zainteresowania historią ze strony rodzimy pisarzy? Spodziewam się, że Michał Cetnarowski zaraz poda szczegółowy schemat możliwych odpowiedzi na to pytanie…

Michał Cetnarowski: Oż cholera, aż taki się człowiek zrobił przewidywalny…? To tym razem nic na wstępie nie powiem, tylko zaproszę do naszej dyskusji Radka Wiśniewskiego z Magazynu Literackiego RED, z którym na jego łamach mieliśmy swego czasu – jeszcze przed „Burzą” i inicjatywą NCK – rozmowę właśnie na podobne tematy: skąd dziś historia i „prawicowość” w fantastyce, czy to tylko koniunktura rynkowa (ale taka też się przecież skądś bierze), czy przejaw szerszego prądu literackiego. Przy czym kiedy spojrzy się na mapę geopolityczną sprzed 1939 r., trudno się z Davisem zgodzić. Polska mogła bronić się dłużej, odnieść być może większe sukcesy militarne – ale bez aktywnego włączenia się Francji i Anglii do działań militarnych, jakaś forma klęski, przy tej kolosalnej dysproporcji sił i prężności gospodarek wydaje się niestety nie do uniknięcia – bo III Rzesza, zbudowana na dążeniu do konfliktu, z pewnością ze swoich dążeń by tak łatwo nie zrezygnowała. Znaczy, od tej strony „Burza” nie byłaby historią alternatywną (albo byłaby złą historią alternatywną, o blisko zerowej możliwości zaistnienia). Co nie umniejsza jej literackiego znaczenia – no ale z punktu widzenia historii siła takiego eksperymentu myślowego jednak ograniczona. Radek, ty siedzisz mocno w II wojnie światowej…

Radosław Wiśniewski: Wydaje mi się, że Parowski zdawał sobie sprawę z tego, że to zbieg okoliczności z grubsza niemożliwy do zaistnienia, dlatego zajmuje się przede wszystkim niezaistniałymi duchowymi, literackimi, kulturowymi konsekwencjami wygranej wojny. Trzeba dodać, że III Rzesza, atakując Polskę, grała va banque, ale nie miała wyjścia, rozbudowywała się bowiem na turbodoładowaniu gigantycznego wewnętrznego zadłużenia i żeby utrzymać gospodarkę w równowadze, musiała połknąć jakiś średniej wielkości kraj środkowej Europy. Inaczej groził jej poważny kryzys wewnętrzny. Czy Polska w jakimkolwiek mającym pretensje do wiarygodności scenariuszu mogła wyjść z tej historii obronną ręką – moim zdaniem nie, ale też nie znaczy to wcale, że nie było się o co bić. Warto było się może bić lepiej, żeby nie prowokować agresji Stalina, który prawem hieny czekał do samego końca, żeby zdobyć to, co chciał jak najniższym kosztem i ruszył się dopiero, kiedy Niemcy przekroczyli linię demarkacyjną zakreśloną w pakcie Ribbentrop-Mołotow, czyli kiedy pojawiło się zagrożenie, że nie dostanie swojej części łupu. To temat rzeka, ale jedną z najciekawszych wersji alternatywnych roku 1939 napisał kilka lat temu Wojciech Zalewski, obecnie wydawca i edytor monumentalnego „Atlasu Kampanii Wrześniowej 1939”. W jego wersji bodajże wiosną 1938 roku w wypadku samochodowym ginie Rydz-Śmigły, generał Bortnowski, Rómmel, Fabrycy i Kutrzeba – zdaniem Zalewskiego najgorsi dowódcy w 1939. A zaraz potem dochodzi do pełnej mobilizacji gospodarki i przestawienia jej – kosztem kredytów – na wojenne tory. Polska pod tym kierownictwem jakie miała, nie miała szans. Armia Polska nie była źle wyposażona na tle porównywalnych armii ówczesnej Europy, nie była też jakoś szczególnie źle wyszkolona, była po prostu dość przeciętną armia średniego państwa, a starła się z armia numer 1 i numer 2 współczesnego świata. Żeby wyjść z tego cało potrzebowała czegoś nietypowego, odkrywczego, może ryzykownego, ale śmiałego. We wszystkich wersjach alternatywnych 1939 roku brakuje mi właśnie tej głównej myśli. Scenariusze alternatywne grzęzną w szczegółach i szczególikach, koncepcjach opartych na masowej produkcji „Łosi” czy karabinów przeciwpancernych, ale brakuje mi jakiejś śmiałej idei, która by rzeczywiście wówczas mogła przeważyć szalę. Jakiegoś wściekłego bojochoda jak z Twardocha. I obawiam się, że w wersjach mających pretensje do miana „historii alternatywnej” trudno taki pomysł znaleźć. Może dlatego w ogóle za ten temat, zwróćcie uwagę, wzięli się ludzie z krainy polskiej fantastyki. Przy czym rok 1939 wydaje mi się rzeczywiście jednym z ciekawszych momentów, ogniskujących silną energię, najpewniej energię traumy, tęsknoty za tym, żeby jednak nasz świat, realia, w których my, Polacy, żyjemy, były nieco inne, żebyśmy mieli nieco więcej do powiedzenia. Tylko że spoglądając w ten sposób otrzymujemy chyba nazbyt proste wyjaśnienie tego ruchu pisarskiego w okolicach historycznych – zwykłe leczenie polskich resentymentów. A przecież czujemy chyba wszyscy, że to nieco za mało.

MC: Jeśli chodzi o fantastykę, wydaje mi się, że to jest przejaw szerszego trendu: autorzy wzięli się za II wojnę nie dla jej „pierwiastka irracjonalnego” czy „potencjału fantastycznego”, choć pewnie to też – tylko ponieważ znów śmielej wzięli się za polskość w ogóle. A więc i za jej współczesność, i – zwłaszcza – za jej historię. To nie jest tendencja zupełnie ostatnich lat – Andrzej Pilipiuk czy Jacek Komuda pisali o tym już w schyłku lat 90. Ale teraz, pod piórami Dukaja, Parowskiego czy Twardocha (a wcześniej Pacyńskiego z „Wrześniem”) – dostała ona chyba artystycznego przyspieszenia. Mnie w tym kontekście cieszy coś innego – nie, że fantastyka odkryła historię (bo jakby nigdy jej nie gubiła; historia alternatywna to nie wynalazek z ostatniego roku), ale że na powrót odkrywa, że może w swoich ramach poruszać istotne kwestie.

Tu widzę największą siłę „Burzy”, skoro się na niej póki co skupiamy: że Parowski bez kompleksów podejmuje tematy przemilczane, przeciera w głowach dawno nie ruszane zastawki. „Wroniec”, „Burza”, „Eremanta”, „Nadchodzi”, „Wieczny Grunwald”, „Chochoły” – to wszystko tytuły z tego roku (i końcówki zeszłego), które oczywiście w różnym natężeniu nie są pozbawione mankamentów, ale też skłaniają do dyskusji, projektują pewną przestrzeń do budowania własnych przemyśleń, czasem irytują, czasem zachwycają; no, nie pozwalają o sobie tak łatwo zapomnieć. To może być kwestia pewnego sztucznego „pompowania dramy” – o „Burzy” rozmawia się, bo to „tekst Parowskiego”, pierwszy po wielu latach i być może w ogóle dla niego najważniejszy; o „Wrońcu” bo to „tekst Dukaja” itp. Ale też jednak wystarczy przeczytać te książki, żeby pozbyć się choćby w części podobnych podejrzeń: ich autorzy jednak szukają sposobu na powiedzenie czegoś poważniejszego, o człowieku i współczesności. I nie chodzi to od razu o Wielkie Improwizacje, Ojczyznę czy Króla Ducha – a po prostu pójście w bok od najczęstszych schematów. Jako czytelnika taka sytuacja nie może mnie nie cieszyć.