Login:
Hasło:
Pamiętaj mnie

Zapomniałem hasła	Nie mam jeszcze konta
Zaloguj przez:

dzisiaj: 9 maja 2024

Reacher: Sez. 2. odc. 8. Porozmawiajmy o zabijaniu
Chociaż główny bohater znalazł się w na pierwszy rzut oka beznadziejnym położeniu, to w istocie nie zastanawiamy się, czy uda mu się rozprawić z Langstonem i jego ludźmi, lecz jedynie czekamy, by dowiedzieć się, w jaki sposób tego dokona. Niestety tutaj twórcy scenariusza zdecydowanie przesadzili, gdyż pozwolili Reacherowi na zupełnie nieprawdopodobne wyczyny.
Fallout: Odc. 5. Szczerość nie zawsze popłaca
Brak Maximusa w poprzednim odcinku zostaje nam w znacznym stopniu zrekompensowany, bo teraz możemy obserwować jego perypetie z naprawdę dużym zainteresowaniem. Z kolei sporo do myślenia dają kolejne odkrycia, których Norm dokonuje w Kryptach 32 i 33.
Ten okrutny XX wiek: Budowle muszą runąć
Zdobycie ruin klasztoru na Monte Cassino przez żołnierzy armii Andersa obrosło wieloma mitami. Jednak „Monte Cassino” Matthew Parkera bardzo dobrze pokazuje, że był to jedynie drobny epizod w walkach o przełamanie niemieckich linii obrony na południe od Rzymu.
Co nam w kinie gra: Perfect Days
„Proza życia według klozetowego dziada” może nie brzmi za zbyt chwytliwy filmowy tagline, ale Wimowi Wendersowi chyba coraz mniej zależy, aby jego filmy cechowały się przede wszystkim potencjałem na komercyjny sukces. Zresztą przepełnione nostalgią „Perfect Days” koresponduje całkiem nieźle z powoli podsumowującym swoją twórczość Niemcem, który jak wielu starych mistrzów, powoli zaczyna odchodzić do filmowego lamusa. Nie znaczy to jednak, że zasłużony reżyser żegna się z kinem. Tym bardziej że „Perfect Days” potwierdza, że mimo niemal 80 lat na karku, wciąż jest w bardzo dobrej formie.
Włoski Kurosawa
W latach 90. tryumfy święciły seriale anime z włoskim dubbingiem prezentowane w stacji Polonia 1. Jednak połączenie kultur ojczyzny sushi oraz ojczyzny pizzy nie zawsze musi wypadać tak kuriozalnie, czego dowodzi szósty tom antologii „Toppi. Kolekcja” pod tytułem „Japonia”.
Niedzielny krytyk komiksów: Śrubełek? Głowadzik?
Każdy smok ma swój słaby punkt ukryty pod którąś z łusek. Tak było ze Smaugiem z „Hobbita”, tak było też ze smokiem z przygód Jonki, Jonka i Kleksa. A że w przypadku tego drugiego chodziło o wentyl do pompki? Na tym polegał urok komiksów Szarloty Pawel.
Niekoniecznie jasno pisane: Jedenaście lat Sodomy
Większość komiksów Alejandro Jodorowsky’ego to całkowita fikcja i niczym nieskrępowana, rozbuchana fantastyka. Tym razem jednak zajmiemy się jednym z jego komiksów historycznych albo może „historycznych” – fabuła czteroczęściowej serii „Borgia” oparta jest bowiem na faktycznych postaciach i wydarzeniach, ale potraktowanych z dość dużą dezynwolturą.

Komiksy

Magazyn CCXXXV

Pobierz magazyn

Podręcznik

Nowości

komiksowe

Angel Wings
Yann le Pennetier; Romain Hugault
Eskadra narwańców #1 (okładka A)
Pierre Veys; Jean-Michel Arroyo, Vincent Jagerschmidt
Eskadra narwańców #1 (okładka B)
Pierre Veys; Jean-Michel Arroyo, Vincent Jagerschmidt
Wilusa. Ostatnie godziny Troi
Mikael Coadou; Benjamin Blasco-Martinez
Cienie z Thule
Patrick Mallet; Lionel Marty
Dieter Lumpen
Jorge Zentner; Rubén Pellejero
Czarny młot. Wizje Spiral City
Jeff Lemire, Kelly Thompson, Patton Oswalt; Leonardo Romero, Emi Lenox, Dean Kotz
Shade. Człowiek Przemiany #2
Peter Milligan; Chris Bachalo, Bryan Talbot, Mark Pennington

więcej »

Zapowiedzi

komiksowe

Thorgal. Saga. Wendigo (oprawa twarda)
Fred Duval; Corentin Rouge
Skorpion #3 (wyd. zbiorcze)
Stephen Desberg; Enrico Marini
Kroniki barbarzyńców
Jean-Yves Mitton
Dylan Dog: Gli Uccisori
Notatki spod poduszki
Zuzanna Dulińska
Low Moon i inne historie
Jason
Kobieta udon
est em
Dayak
Philippe Adamov

więcej »

Enki Bilal – geopolityczna niepoprawność

Błażej

« 1 2 3 4 5 »

Enki Bilal – geopolityczna niepoprawność

Analiza twórczości

Tematyka

O wielu podejmowanych przez Enkiego Bilala tematach napisałem powyżej, omawiając jego prace. Teraz chciałbym szerzej omówić te z nich, które pojawiają się w wielu albumach oraz prześledzić ich ewolucję.

Na początku lat siedemdziesiątych Bilal zaczynał swoją karierę od krótkich historii science-fiction. Mimo że w tamtych pracach trudno znaleźć wiele punktów wspólnych z jego późniejszymi komiksami, widać wyraźnie, że artysta już wtedy lubił stawiać trudne pytania i budował swoich bohaterów bardzo wiarygodnie z psychologicznego punktu widzenia. Nawet czyhające na bohaterów fantastyczne potwory często okazują się być tak samo zagubione, jak oni sami, co jest raczej nietypowym ujęciem tematu.

Czewczenko pogrążony we wspomnieniach w drodze na „Polowanie” (str 14)

Kilka lat później, kiedy Bilal sięgnął po kolor, nastąpiła również metamorfoza tematyki opowieści, przede wszystkim rezygnacja z wątków kosmicznej „grozy”. Świat przedstawiony to jednak wciąż odległe galaktyki i daleka przyszłość. Nieśmiało pojawiają się tematy, które później do albumów artysty przyciągną tysiące fanów. W Ultime négotiation [Ostateczne negocjacje] wybucha wojna z powodu niezrozumienia fundamentalnych różnic kulturowych między dwiema rasami. La mort d’Orlaon [Śmierć Orlaona] opowiada o planecie, na której samoistnie powstają kopie (klony) bohatera, zabijające się nawzajem. W efekcie tytułowy Orlaon osiąga w pościgu za samym sobą pewną formę nieśmiertelności. Wreszcie w Le plitch obywatele Francji stopniowo znikają, a prezydent twierdzi, że są w klinice w Albanii. Razem z najbliższymi ministrami udaje się tam i spotyka szefów innych państw. Wszyscy zabijają się wzajemnie. Trzy wymienione motywy - zrozumienie drugiej strony jako podstawowy warunek zachowania pokoju, nieśmiertelność i obraz polityki jako katalizatora nienawiści - można też odnaleźć w późniejszych albumach Bilala.

Mniej więcej w tym samym czasie Bilal spotkał Christina i zaczął rysować komiksy do jego scenariuszy - pełnych polityki i świata współczesnego, ale zarazem fantastyczności. Napisałem to już wcześniej, ale powtórzę: wydaje się, że to wpływom Christina zawdzięczamy takiego Enkiego Bilala, jakiego znamy. Niestety, nie znam żadnych szczegółów na temat tamtej współpracy. Wydaje się jednak, że scenarzysta ten zasiał w umyśle Bilala ziarno, które trafiło w nim na podatny grunt.

To komiksy powstałe we współpracy z Christinem zapoczątkowały temat bardzo ważny w całej późniejszej działalności artystycznej Enkiego Bilala: (geo)politykę. Cała seria Legend współczesności traktuje o relacji człowieka do systemu politycznego i społecznego, w którym przyszło mu żyć. Zainteresowanie to rodzi się z obserwacji, że wszyscy jesteśmy kształtowani przez rzeczywistość polityczną, ta zaś jest niezwykle złożona i nie daje się zredukować do prostych schematów myślowych. Legendy to właśnie chcą pokazać: nie ma człowieka poza systemem, zaś same systemy nie są bezdusznymi maszynami, że tworzą je również sami ludzie. Powoduje to powstanie interesującego związku, o którym zresztą często wolelibyśmy zapomnieć, bo wygodniej jest występować z pozycji ofiary.

Bohaterowie komiksów Bilala mają złożone i skomplikowane, bardzo autentyczne osobowości, pełne różnorodnych uczuć. Zdecydowanie ma to wpływ na pozytywny odbiór opowieści, co jest świadectwem dojrzałości ich twórcy, literackości jego dzieła. Bez odpowiednio skonstruowanych bohaterów nie ma bowiem prawdziwego dzieła narracyjnego, staje się ono jedynie propagandą lub grafomanią. Bilal potrafi swoich bohaterów uczynić interesującymi, plastycznie wymodelowanymi, zanurzonymi w swoich realiach, ale jednocześnie uniwersalnymi. Uderzyło mnie to po raz pierwszy podczas lektury Polowania: komiks ten pokazuje sprawy bardzo ogólne poprzez pryzmat jednostek. Dzięki temu dzieło to nie staje się wypranym z uczuć historycznym tomiszczem, ale uświadamia czytelnikowi niebezpieczeństwa czyhające na nas wszystkich, pokazuje mechanizmy władzy, złożoność i niejednoznaczność historii. Motyw ten powraca później wielokrotnie, choćby w Targu nieśmiertelnych: ci, którzy sprawują władzę, nie różnią się zasadniczo od pozostałych (tutaj - Nikopol, w Polowaniu - oficerowie bezpieki, którzy kiedyś byli zwykłymi młodymi ludźmi, po czym na szczyty władzy wyniosły ich zbiegi okoliczności).

Horus, Nikopol i Jill odlatują do Egiptu („Kobieta-pułapka”, str 57)

Trylogia Nikopola wprowadza w twórczość Enkiego Bilala dwa bardzo istotne tematy: pamięci i religii. Pisząc „wprowadza” nie mam na myśli, że wcześniej były one nieobecne, ale że tutaj po raz pierwszy stały się tematami wiodącymi. Pamięć powróciła znów w Śnie potwora, by zadziwić czytelników tym, z jak wielu stron można przedstawić tak, zdawałoby się, prosty koncept. Znajdziemy ją też w dużych dawkach w wielu parakomiksowych pracach autora - choćby w Stuleciu miłości albo Sarkofagu. Z niecierpliwością czekam 32 grudnia, by przekonać się, przez jak wiele przypadków można jeszcze słowo pamięć odmienić.

Pamięć nie jest jedynie częstym tematem dzieł Enkiego Bilala - jest ona także w pewnym sensie jego narzędziem pracy. Jak sam przyznaje, pamięć ma raczej słabą, nie pamięta na przykład prawie wcale dzieciństwa w Belgradzie. Używa jednak pamięci - w sposób selektywny i twórczy - kiedy pracuje nad swoimi dziełami. Na przykład przed narysowaniem Polowania wybrał się na wycieczkę po krajach Europy Wschodniej. Nie robił jednak żadnych zdjęć, oglądał tylko, dawał się przesiąknąć lokalnym krajobrazem i atmosferze, po czym album narysował z pamięci. Bilal: „Wszelka twórczość opiera się na pamięci. Artysta jest bytem składającym się z pamięci i uczuciowości. Jak miałby on mówić o człowieku i o świecie, gdyby nie sięgał nie tylko do historii, ale i do pamięci - swojej, społeczeństwa i wreszcie samej natury. Pamięć może w dziele manifestować się w sposób bardziej lub mniej bezpośredni, ale, nawet jeśli jest ledwie dostrzegalna, pozostaje podstawową materią sztuki.”

W wielu albumach Enkiego Bilala można znaleźć również zainteresowanie religią. Trylogia poświęca jej wiele miejsca, jednak w formie metaforycznej, mocno fantastycznej, nie naładowanej uczuciami. W Śnie potwora z kolei jest ona obecna bezpośrednio i jest zdecydowanie destrukcyjna - zarówno w sensie jednostkowym, jak globalnym, kulturowym. Nie da się nie dostrzec pewnych paralel z Trylogią - tam pamięć Nikopola staje się koniec końców dla Horusa niewygodnym elementem i zostaje unicestwiona, w Śnie potwora zniszczenie pamięci o przeszłości jest jednym z głównych punktów programu Obscurantis Order i również w tym wypadku ma to nastąpić na życzenie Boga.

Niko czeka razem z niedźwiedziami polarnymi przed wejściem na walkę Loopkina z Johnelvissonem („Zimny równik”, str 37)

Powtórzę tu też po raz któryś już z rzędu, że Bilala nie powinno się uważać za twórcę science-fiction. On sam zresztą swojej twórczości tak nie nazywa. Używa on jedynie science-fiction jako konwencji artystycznej, by uzyskać pełniejszą wolność wyrazu w celu przekazywania własnych myśli, nie zaś po to, żeby powtarzać typowe dla SF wątki i tematy. Owa wolność tworzenia jest dla Bilala bardzo ważna - jej to właśnie brakowało mu w kinie, w którym każdy drobiazg w scenariuszu wyraża się niebotycznymi sumami pieniędzy. Wracając do science-fiction - opowieści autora są metaforami, mającymi przekazać czytelnikowi pewne znaczenia. Są one analizą przeszłości i współczesności poprzez pryzmat pseudo-przyszłości. Ilość zastosowanych elementów science-fiction jest zresztą minimalna - ograniczona do tych, które są istotne dla narracji. Sam autor zresztą nie raz wypowiadał się przeciwko sztywnym granicom w sztuce i nieelastycznym klasyfikacjom. Przyznaje jednak, że science-fiction zawsze lubił, zaś jako swoje główne inspiracje wymienia twórców takich jak Lovecraft, Dick, Zelazny, Verne, Orwell i Kafka.

Jedną z rzeczy, które wyjątkowo zaciekawiły mnie podczas czytania wywiadów z Enkim Bilalem, jest to, że najpierw wymyśla on tytuł, następnie imię i nazwisko głównego bohatera, a dopiero później zaczyna formułować sam scenariusz. Szczerze mówiąc, wydaje mi się, że takie podejście wyjaśnia pewną enigmatyczność tytułów komiksów Bilala, które często trudno jednoznacznie dopasować do treści. Szczególnie widać to w przypadku Kobiety-pułapki, a i Sen potwora jest nieco enigmatyczny.

Strona formalna

Obraz

Subtelny światłocień w tytułowym opowiadaniu z tomu „Crux universalis”.

Jak napisałem wyżej, Enki Bilal zaczynał od rysunku czarno-białego, realizowanego w całości przy pomocy tuszu, pozbawionego zatem nie tylko koloru, ale i odcieni szarości. Nie miał jednolitego sposobu rysowania, widać, że eksperymentował z różnymi technikami. Na przykład w większości tomu Przeklęta czarka zaznaczone są tylko kontury, za to dość zdecydowanie, przez co na rysunkach widoczna jest spora ilość obszarów w kolorze białym (papieru) stojąca w kontraście do wyraźnych czarnych konturów. Taki sposób rysowania nie przytłacza szczegółami, pozostawia pole do popisu wyobraźni czytelnika i jest mocno ikoniczny. Z kolei w wielu innych (i raczej późniejszych) pracach Bilal wprowadza światłocień, z braku koloru realizowany przy pomocy delikatnych czarnych kresek, jak na przykład w tytułowym opowiadaniu z albumu Crux Universalis powierzchnia każdego kadru pokryta jest misterną siateczką linii, o różnej gęstości, obrazujących światło, cienie i kształty. Taki rysunek jest odbierany zupełnie inaczej od opisanego wcześniej - bardziej realistyczny, namacalny, lepiej wpisuje się w późniejszy graficzny styl Bilala. Generalnie rzecz biorąc, stosowanie przez młodego Bilala głównie rysunku czarno-białego mogło mieć, poza estetycznymi, przyczyny ekonomiczne: w tamtych czasach takie prace było znacznie łatwiej i taniej powielić (wydrukować).

Latająca wioska w albumie „Krucjata zapomnianych” (str 47).

Po wprowadzeniu do swoich komiksów koloru Bilal przez wiele lat używał połączenia tuszu i gwaszu (czyli farby wodnej połączonej z klejem). Kolory w większości tomów Legend współczesności pokrywają w miarę równomiernie i dokładnie obszary zdefiniowane przez linie nakreślone tuszem, zaś światłocień często był realizowany przy pomocy samego tuszu (siateczka cienkich linii). Z upływem czasu efekt światłocienia coraz bardziej był oddawany poprzez różnice w odcieniu kładzionego koloru. Ilość czarnych linii w związku z tym maleje, kolory zaczynają się „wylewać” poza kontury. Komiksy z lat osiemdziesiątych to powolna ewolucja ku marginalizacji roli tuszu i przechodzenie ku technikom coraz bardziej malarskim, mniej formalnym, bardziej żywiołowym, z wykorzystaniem, na przykład, pasteli i ołówka. Taka przemiana stylu graficznego wyraża chęć artysty do odejścia od królującego w komiksie francuskojęzycznym stylu ligne claire. Bilal: „Ligne claire nie niesie ze sobą żadnych emocji poza nostalgią. Uważam, że rysunek powinien sprawiać problemy, przeszkadzać.” I rzeczywiście, komiksy Bilala poczynając od końca lat osiemdziesiątych cechują się rysunkiem zdecydowanie bardziej emocjonalnym, burzącym uznane kanony gatunku.

W „Śnie potwora” Enki Bilal wprowadził całkowicie odmienną kreskę (str 37).

Sen potwora to w sensie graficznym przełomowe dzieło artysty. Zostało ono zrealizowane całkiem inaczej od strony technicznej - Bilal zerwał z pracą na siedząco, przy biurku, z nadgarstkiem na blacie. Plansze Snu potwora powstały w sposób zdecydowanie malarski - artysta pracował na stojąco, do rysowania używał całego ramienia. Na tym nie koniec - koniec z tuszem i gwaszem, przywitajmy pastele i farby akrylowe! I faktycznie, różnicę widać na pierwszy rzut oka. Sen potwora jest nieporównywalnie bardziej nieformalny, niewyraźny, jakby zamazany od wszystkich wcześniejszych komiksów Enkiego Bilala. Wykonane pastelami kontury są o wiele mniej dokładne, grubsze, posiadają strukturę i nie tyle ograniczają obszary pokryte tym samym kolorem, co zarysowują kształty. Tą samą techniką realizowane są np. linie przedstawiające ruch albo smugi dymu. Pojawiają się też linie nie posiadające wyraźnego fizycznego znaczenia - po prostu smugi koloru, na których ze zdziwieniem zatrzymuje się oko. Artysta nie trzyma się już wypracowanych w komiksie sposobów przedstawiania rzeczywistości i wprowadza elementy graficzne, które pełnią rolę czysto emocjonalną. Nie wydaje mi się, żeby przez to Sen potwora stał się komiksem mniej realistycznym, powiedziałbym raczej, że próbuje on przedefiniować to pojęcie tak, by oznaczało ono coś więcej, niż tylko bezpośrednie zobrazowanie świata fizycznego. Enki Bilal częściowo zanegował, a częściowo zmodyfikował graficzne reguły rządzące komiksem. Warto dodać, że w tym kierunku artystycznym poszła wkrótce spora część twórców komiksowych i w chwili obecnej bardzo popularne (choć jeszcze nie masowo stosowane) są takie techniki jak malarstwo i kolaż. Wydaje się, że przyczyną tego faktu jest właśnie oderwania się od ograniczających schematów i wydobycie przy pomocy samego rysunku emocji, które wcześniej pozostawały ukryte.

O kolorze w komiksach Bilala wiele napisałem już powyżej. Pozostaje jedynie dodać, że artysta zazwyczaj unika stosowania kolorów czystych, jasnych. Używa dużo szarości, półtonów, barw ciemnych i niewyraźnych. Nie znaczy to jednak, że zupełnie brak jest kolorów nasyconych. Stosowane u Bilala jaskrawe barwy są często silnie nacechowane emocjonalnie (na przykład czerwień), ale nieraz są stosowane w celu wyłącznie estetycznym, choćby po to, żeby ufantastycznić świat przedstawiony.

Wewnątrz kadry

Rysunki Bilala są niezbyt dynamiczne. Na kartach jego komiksów nie znajdziemy zbyt wielu efektownych wybuchów ani pościgów. Obce są im typowe elementy komiksowego języka: onomatopeje i linie oznaczające ruch obiektów (te pojawiają się dopiero w Śnie potwora, ale za to w nieortodoksyjnej formie). Rysunek jest skupiony w większości przypadków na postaciach ludzkich, często na samych twarzach. Zdarzają się też oczywiście rysunki budynków, wnętrz czy panoram, jednak czytając te komiksy czuje się skupienie autora na człowieku.

Ekstrawagancki makijaż to wyróżnik wielu postaci z „Targu nieśmiertelnych” (str 36).

Twarze u Bilala to zresztą temat sam w sobie. Otóż jego bohaterowie mają zwykle twarze-maski, nie pokazujące po sobie zbyt wielu uczuć. Usta postaci wygłaszających kwestie są często zamknięte, mimika - minimalna. Bohaterowie wyglądają jak aktorzy greckiego teatru, nie będący realnymi postaciami, ale jakby odczuwającymi dystans do toczących się wydarzeń szablonami, w które można wstawić dowolną inną osobę. Potęguje to symboliczność komiksów Bilala. Niestety, można też na tę sprawę spojrzeć inaczej - że autor nie wydaje się być zdolny nadać twarzom dynamiki i życia. Czytelnik musi sam ocenić, co jest bliższe prawdzie. Na marginesie, twarze bohaterów nie są bynajmniej idealne, a raczej zdecydowanie realistyczne - są na nich zmarszczki, skóra bywa niezdrowa, nosi blizny i szramy. Jak mówi sam Bilal, „Zmysłowość przychodzi do nas poprzez niedoskonałość. Doskonałość ludzkiej skóry jest nudna. To dobre na kredowy papier magazynów o modzie.”

Włosy bohaterów komiksów Bilala (szczególnie w jego nowszych komiksach) często bywają farbowane, twarze są malowane w kolorowe, geometryczne wzory. Można to uznać za sposób podkreślania indywidualności bohaterów, tak jak ubiór albo fryzurę, ale również za kolejny graficzny element podkreślający fantastyczność świata przedstawionego. Ta koncepcja jest konsekwentnie stosowana w Trylogii oraz w Śnie potwora. Jill Bioskop nie tylko ma całkowicie naturalnie niebieskie włosy i usta, ale płacze niebieskimi łzami.

Światy komiksów Enkiego Bilala są dekadenckie - miasta pełne zniszczeń i blizn po wojnach, brudne wnętrza, poobijane ściany, ruiny. Rysunki Enkiego Bilala przedstawiają raczej mroczną wizję rzeczywistości. Gdy weźmie się pod uwagę jego scenariusze, pełne lęku o przyszłość i krytycznego spojrzenia na bolesną przeszłość, całościowy świat Bilala jawi się jako zdecydowanie pesymistyczny, zaś rysunek, zarówno w warstwie stosowanych technik, jak i tego, co jest przy ich pomocy przedstawione, służy tego podkreśleniu.

« 1 2 3 4 5 »

Komentarze

Dodaj komentarz

Dodaj komentarz FB

Najnowsze

Niedzielny krytyk komiksów: Śrubełek? Głowadzik?
Marcin Osuch

28 IV 2024

Każdy smok ma swój słaby punkt ukryty pod którąś z łusek. Tak było ze Smaugiem z „Hobbita”, tak było też ze smokiem z przygód Jonki, Jonka i Kleksa. A że w przypadku tego drugiego chodziło o wentyl do pompki? Na tym polegał urok komiksów Szarloty Pawel.

więcej »

Niekoniecznie jasno pisane: Jedenaście lat Sodomy
Marcin Knyszyński

21 IV 2024

Większość komiksów Alejandro Jodorowsky’ego to całkowita fikcja i niczym nieskrępowana, rozbuchana fantastyka. Tym razem jednak zajmiemy się jednym z jego komiksów historycznych albo może „historycznych” – fabuła czteroczęściowej serii „Borgia” oparta jest bowiem na faktycznych postaciach i wydarzeniach, ale potraktowanych z dość dużą dezynwolturą.

więcej »

Komiksowe Top 10: Marzec 2024
Piotr ‘Pi’ Gołębiewski

17 IV 2024

W 24 zestawieniu najlepiej sprzedających się komiksów, opracowanym we współpracy z księgarnią Centrum Komiksu, czas się cofnął. Na liście znalazły się bowiem całkiem nowe przygody pewnych walecznych wojów z Mirmiłowa i ich smoka… Ale, o dziwo, nie na pierwszym miejscu.

więcej »